Γκάρι Κασπάροφ: Ο επίμονος σκακιστής - Kasparov: Ka injorancë të të rinjve mbi komunizmin

Λίγο προτού βρεθεί στην Αθήνα, στο πλαίσιο του Summer Nostos Festival του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, ο πιο διάσημος γκραν μετρ του κόσμου μιλάει στο ΒΗΜΑgazino για την τέχνη τού να κάνεις τη διαφορά στην παγκόσμια σκακιέρα Ο Γκάρι Κασπάροφ δεν πίνει τσάι με αγνώστους. Δεν είναι ότι έχει μεταφέρει τον απόηχο μιας γονικής απαγόρευσης στην ενήλικη ζωή του, απλώς γνωρίζει πολύ καλά τι συμβαίνει τον τελευταίο καιρό σε συμπατριώτες του που τα βάζουν με τον Πούτιν. Οπως στην πρόσφατη περίπτωση του Σεργκέι Σκριπάλ, και κυρίως στην παλαιότερη του Αλεξάντερ Λιτβινένκο, ο οποίος το 2006 δηλητηριάστηκε με πολώνιο-210. Και τι μ' αυτό, εκείνος επιμένει να μιλάει όπου σταθεί κι όπου βρεθεί για τον «δικτάτορα Πούτιν». Είναι μια θέση που τον οδήγησε στην αυτοεξορία, καθώς από το 2013 κατοικεί μόνιμα στη Νέα Υόρκη. «Ο,τι και να κάνεις, πάντα πληρώνεις ένα τίμημα. Ημουν ένας πολύ επιτυχημένος παίκτης σκακιού από πολύ νωρίς, αλλά το τίμημα ήταν ότι δεν ζούσα την ανέμελη ζωή των συνομηλίκων μου. Ολα είναι δούναι και λαβείν. Οταν αποφάσισα να υπερασπιστώ τη δημοκρατία στη Ρωσία, γνώριζα πολύ καλά ότι θα υπήρχε ένα τίμημα. Με συνέλαβαν, πέρασα λίγες ημέρες στη φυλακή (σ.σ. μία φορά τουλάχιστον ήταν όταν εκδικαζόταν η υπόθεση των Pussy Riot σε δικαστήριο της Μόσχας το 2012). Δεν μετανιώνω, όμως, για την επιλογή μου, πιστεύω πως είναι σημαντικό ότι υπερασπίστηκα τις ιδέες μου και μπορώ να κοιτάζω τα παιδιά μου και να λέω: "Εκανα αυτό που θεωρούσα σωστό"» λέει με έμφαση στο BHMAgazino. Τα παιδιά του, βέβαια, τέσσερα στον αριθμό από τρεις διαφορετικούς γάμους, έχουν αρκετούς λόγους να είναι υπερήφανα για τον πατέρα τους. Ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής σκακιού, ο νεότερος με αυτή τη διάκριση στον κόσμο (μόλις στα 22 του) και για πολλούς ο κορυφαίος παίκτης όλων των εποχών, πρώτος στη λίστα κατάταξης της Διεθνούς Σκακιστικής Ομοσπονδίας (FIDE) για περισσότερο από είκοσι χρόνια (1985-2006), μπορεί να έχει «κρεμάσει τα γάντια» από το 2005 για να αφοσιωθεί στον «πολιτικό ακτιβισμό», αλλά εξακολουθεί να δικαιώνει τον τίτλο «Αστέρι του Μπακού», της πρωτεύουσας του Αζερμπαϊτζάν όπου γεννήθηκε το 1963. Συνεχίζει να προωθεί το σκάκι μέσω του μη κερδοσκοπικού Kasparov Chess Foundation, δουλεύει με τα ανερχόμενα ταλέντα στην Αμερική, γράφει βιβλία για το σκάκι και εμφανίζεται σε διεθνή συνέδρια, όπως αυτό του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος για την κοινωφελή δράση (21-23/6), προκειμένου να μιλάει για θέματα που τον απασχολούν ιδιαίτερα, όπως η τεχνητή νοημοσύνη. Το «αστέρι» έχει γίνει «τυφώνας» και σαρώνει τα πάντα στο πέρασμά του και στη μετα-σκακιστική εποχή του. «Στη ζωή δεν μπορείς να κάνεις συνέχεια τα ίδια, ακόμη κι αν είσαι ο καλύτερος, γιατί χάνεις την ικανότητα να βλέπεις τα πράγματα με φρέσκο τρόπο. Αλλά είναι πολύ σημαντικό να αναφέρω ότι τη χρονιά που ξεκίνησαν όλα, το 2005, παντρεύτηκα και μπήκα σε έναν γάμο (σ.σ. τον τρίτο), ο οποίος είναι ιδιαίτερα επιτυχημένος» θα υπογραμμίσει. Η αφορμή για τη συνέντευξή μας είναι η παράσταση «Χορεύοντας στη σκακιέρα», η χορευτική αναβίωση του επικού σκακιστικού αγώνα που είχε δώσει στο τουρνουά του Λινάρες το 1993 με αντίπαλό του τον μεγάλο ανταγωνιστή του Ανατόλι Καρπόφ. Ο Φωκάς Ευαγγελινός χορογραφεί και σκηνοθετεί τη μεγάλη αναμέτρηση στη σκηνή του Λαβυρίνθου του Πάρκου Σταύρος Νιάρχος, στο πλαίσιο του Summer Nostos Festival, στις 21 και 22 Ιουνίου, όσο ο θρυλικός σκακιστής θα δίνει το «παρών» σχολιάζοντας την έκβαση του αγώνα. Να ένας ρόλος που θα υποδυθεί για πρώτη φορά. «Ανυπομονώ να δω το αποτέλεσμα, είμαι σίγουρος ότι μας επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις. Πολλά παιδιά θα γοητευτούν από το παιχνίδι όταν θα δουν αυτή την παράσταση» θα πει με ενθουσιασμό. Δεν είναι, βέβαια, η πρώτη φορά που έρχεται στη χώρα μας, ούτε η πρώτη φορά που γνωρίζεται με το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Η σύμπραξή τους για το διεθνές πρόγραμμα «Σκάκι στα σχολεία» (σε συνεργασία με το Kasparov Chess Foundation και την Ενωση Σκακιστών Θεσσαλονίκης) την περίοδο 2013-15 έφερε περισσότερους από 6.000 μαθητές σε επαφή με το σκάκι. Καθόλου άσχημα για ένα παιχνίδι που, όπως και να το κάνεις, δεν είναι αυτό που λέμε «mainstream». «Συμφωνώ, δεν είναι σαν το ποδόσφαιρο, αλλά ο αριθμός των παιδιών που ασχολούνται με το σκάκι έχει σημειώσει εντυπωσιακή αύξηση μέσα στα χρόνια. Ο λόγος που δεν το βλέπετε είναι γιατί γίνονται ένα σωρό άλλα πράγματα ταυτόχρονα. Πριν από πενήντα χρόνια δεν υπήρχε CNN  ή Internet, όταν έπαιζα με τον Καρπόφ έκανε τα πρώτα της βήματα η καλωδιακή τηλεόραση. Το σκάκι αρέσει στα παιδιά γιατί είναι ένα πολύ διασκεδαστικό παιχνίδι, αλλά αρέσει και στους γονείς γιατί ξέρουν ότι τα προετοιμάζει για τις προκλήσεις της σύγχρονης εκπαίδευσης. Είναι ένας έξοχος συνδυασμός ψυχαγωγίας και πνευματικής άσκησης. Η καλύτερη ηλικία για να ξεκινήσει κάποιος που θα ήθελε να ασχοληθεί και επαγγελματικά με αυτό είναι μεταξύ 6 και 9. Γιατί το σκάκι είναι σαν μια γλώσσα, ό,τι μαθαίνεις πριν από τα δέκα γίνεται το hardware, χαράσσεται δηλαδή στο μυαλό, και μένει εκεί ακόμη και για πάντα, ενώ ό,τι ακολουθεί αντιστοιχεί με το "λογισμικό". To σκάκι σε βοηθάει να έχεις εποπτεία μιας κατάστασης και βελτιώνει τον τρόπο με τον οποίο παίρνεις αποφάσεις». Δεν χρειάζεται μια ιδιαίτερη κλίση, έστω ένα κάποιο ταλέντο; «Ταλέντο χρειάζεται για τα πάντα. Για να γίνεις μουσικός, συγγραφέας ή αθλητής. Το σκάκι δεν αποτελεί εξαίρεση. Μπορεί να έχει ιδιαιτερότητες αλλά τελικά είναι ένα παιχνίδι που απαιτεί την ικανότητα να δουλεύεις σκληρά και να είσαι σε θέση να βλέπεις την αρμονία στα πιόνια της σκακιέρας. Είναι σαν ένα κεφάλαιο το οποίο ανάλογα με το πώς θα το επενδύσεις θα σου αποφέρει τα ανάλογα κέρδη. Πάντως, να ξέρετε, το ταλέντο υπάρχει παντού, σε όλες τις ηπείρους. Η διαφορά ανάμεσα στην Αμερική, στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Αφρική είναι ότι δεν υπάρχουν παντού οι ίδιες ευκαιρίες για να το καλλιεργήσεις». Ή, ας πούμε, η ενθάρρυνση από το σπίτι. Γιατί για τον Κασπάροφ όλα ξεκίνησαν στα έξι του, όταν σύμφωνα με τον «θρύλο» οι γονείς του τον προσκάλεσαν να βρει τη λύση σε ένα σκακιστικό πρόβλημα. «Ποιος θυμάται, αλήθεια, τι ακριβώς συνέβη εκείνο το χειμωνιάτικο βράδυ στο Μπακού; Δεν είχαμε και Facebook ή Twitter για να κάνουμε ανάρτηση και να περιγράψουμε με λεπτομέρεια την εμπειρία μας. Eλυσα το πρόβλημα, βρήκα συναρπαστικό το παιχνίδι και ενστικτωδώς κατάλαβα πόσο ταίριαζε στον χαρακτήρα μου. Αρχισα να μαθαίνω τις κινήσεις παρακολουθώντας τους γονείς μου να παίζουν» θα πει και θα αδράξει την ευκαιρία για να σχολιάσει ότι κάθε φορά που τον προλογίζουν στις παρουσιάσεις του περιμένει να ακούσει τι θρυλείται για τη ζωή του χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει προσωπικά. «Οσοι γίνονται δέκτες της πληροφορίας που ρέει ανεξέλεγκτη στο Internet είναι σημαντικό να την υποδέχονται με μια κάποια αμφιβολία, να κατανοούν ότι δεν μπορείς να πιστεύεις άκριτα ό,τι μεταδίδεται. Ολοι έχουμε πρόσβαση στη Wikipedia και στο Διαδίκτυο, οπότε μπορούμε να διασταυρώσουμε ό,τι μας φαίνεται ύποπτο. Απλώς πιστεύω ότι είναι πολλοί εκείνοι που βαριούνται να εφαρμόσουν αυτούς που θα αποκαλούσα "κανόνες ιντερνετικής υγιεινής". Ξέρουμε ότι είναι σημαντικό να πλένουμε τα χέρια μας γιατί έτσι μειώνονται, χωρίς να εξαφανίζονται, οι πιθανότητες να κολλήσουμε κάποιον ιό». «Το ίδιο συμβαίνει με τα social media» υπογραμμίζει. «Δεν σημαίνει ότι μπορούμε να προστατέψουμε τον υπολογιστή ή το κινητό μας από όλους του ιούς που μπορεί να κολλήσουν, αλλά μπορούμε να προστατέψουμε το μυαλό μας από την επίδραση των fake news. Είναι εκπληκτικό ότι ενώ οι ηλεκτρονικές συσκευές μάς δίνουν μεγαλύτερη ελευθερία, την ίδια στιγμή μετατρέπουν τους ανθρώπους σε κοπάδια. Αισθάνονται πιο άνετα να αποτελούν μέρος μιας μεγάλης ομάδας παρά να ασκούν το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία». Κάτι ξέρει ο Κασπάροφ, άλλωστε ανάμεσα σε όλες τις άλλες ασχολίες του συμπεριλαμβάνεται και εκείνη του προέδρου του Ιδρύματος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Φλογερός υπέρμαχος της ελευθερίας του λόγου «όπως προβλέπεται από την πρώτη τροπολογία του αμερικανικού Συντάγματος», μιλάει με ζέση και έχει έντονη άποψη για τα πάντα. Οπως για τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία των Δεδομένων (GDPR): «Χαίρομαι να βλέπω νόμους που προστατεύουν τους ευρωπαίους καταναλωτές, αλλά το πρόβλημά μου είναι ότι θέτουν επί τάπητος το θέμα της ιδιωτικότητας σε έναν κόσμο που είναι ελεύθερος. Οι μεγάλες επιχειρήσεις όπως η Apple, η Microsoft ή το Facebook θα σεβαστούν αυτούς τους κανονισμούς σε Ευρώπη και Αμερική, όμως τι θα γίνει με τους ανθρώπους που ζουν στη Ρωσία, στην Κίνα ή στο Ιράν; Θα ήθελα να δω να γίνονται διεθνείς αυτοί οι κανονισμοί και εάν τα απολυταρχικά καθεστώτα δεν θέλουν να τους ακολουθήσουν ας απαγορεύσουν τελείως την πρόσβαση στο Facebook ή στην Apple. Δεν θα το κάνουν όμως. Είναι πολύ σημαντικό να ασκήσουμε πίεση στις πολυεθνικές, οι οποίες είναι καταγεγραμμένες στον ελεύθερο κόσμο και βγάζουν και τα περισσότερα χρήματά τους σε αυτόν, να μην πουλάνε τα στοιχεία εκατομμυρίων πελατών τους από τον ανελεύθερο κόσμο». Ο Κασπάροφ έχει βαλθεί να «κάνει τη διαφορά» σε αυτόν τον κόσμο. «Αυτό έμαθα από τη μητέρα μου. Oτι το σημαντικό δεν είναι μόνο να νικάς αλλά να μπορείς να χρησιμοποιείς το ταλέντο σου για να βοηθάς τους υπόλοιπους». Από τη μητέρα του πήρε και το όνομα Κασπάροφ (το οποίο είναι η ρωσική εκδοχή του αρμένικου Κασπαριάν), λίγα χρόνια αφότου ο πατέρας του πέθανε από λευχαιμία, όταν εκείνος ήταν μόλις επτά ετών. Γιατί ο Κασπάροφ γεννήθηκε ως Γκάρικ Κίμοβιτς Βαϊνστάιν στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν από ρωσοεβραίο πατέρα και αρμένια μητέρα, με μητρική γλώσσα του τα ρωσικά. Παρά την απόστασή του από τη χώρα και τη σφοδρή κριτική στον Πούτιν, αυτή (η γλώσσα) θα είναι πάντα η πατρίδα του. «Μεγάλωσα μέσα στη ρωσική κουλτούρα ως κάτοικος της ΕΣΣΔ, αυτής της μεγάλης ρωσικής αυτοκρατορίας. Είναι σαν να λέει κάποιος ότι γεννήθηκε στην Ινδία και είναι πολίτης της βρετανικής αυτοκρατορίας. Oταν έπεσε η αυτοκρατορία, μετακόμισα στη Μόσχα, άλλωστε δεν είχα ποτέ δεσμούς ούτε με το Αζερμπαϊτζάν ούτε με την Αρμενία. Εξακολουθώ να προσπαθώ να βοηθήσω τη Ρωσία όσο μπορώ. Θα κάνει καλό και στον υπόλοιπο κόσμο να σταματήσει αυτή η χώρα να είναι ένας φοβερός πονοκέφαλος». Του λείπει άραγε η σοβιετική τάξη και ασφάλεια; (Αλλωστε η σιδηρά πειθαρχία που επέβαλλε το καθεστώς πρέπει να συνέβαλε ιδιαίτερα στη δημιουργία πρωταθλητών.) «Το μόνο που μου λείπει είναι ότι ήμουν νεότερος. Εζησα κάποιες φοβερές στιγμές όταν έγινα παγκόσμιος πρωταθλητής με την ΕΣΣΔ. Θα σας πως όμως αυτό: υπάρχουν δύο είδη νοσταλγίας. Αυτή που νιώθουν οι ηλικιωμένοι επειδή θρηνούν για τα χαμένα νιάτα τους και αυτή που νιώθουν οι νέοι επειδή είναι αδαείς. Δεν γνωρίζουν τίποτε για τα δεινά του κομμουνισμού, για τα εγκλήματα που διέπραξε το κομμουνιστικό καθεστώς. Η Σοβιετική Ενωση ήταν μια επική αποτυχία όπως αποδείχθηκε και στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, καθώς δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί έναν κόσμο που ήταν ελεύθερος. Το τέλος της ήταν θλιβερό και τώρα βλέπουμε τα απομεινάρια της, κοινώς την KGB που κυβερνάει τη χώρα και αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημά της. Γιατί ο Πούτιν αποτελεί έμπνευση για τους απανταχού δικτάτορες... Δεν πιστεύω ότι ο Ερντογάν ή ο Βίκτορ Ορμπαν στην Ουγγαρία θα ακολουθούσαν την ίδια πορεία εάν δεν είχαν γίνει μάρτυρες της επιτυχίας του Πούτιν. Ελπίζω μια μέρα να καταφέρει η Ρωσία να αποκοπεί από το εγκληματικό σοβιετικό παρελθόν της». Βέβαια η ειρωνεία στην περίπτωση του αυτοεξόριστου Κασπάροφ είναι ότι έφυγε από τη Ρωσία του Πούτιν για μια Αμερική η οποία έχει καταλήξει να είναι η χώρα του Ντόναλντ Τραμπ. «Δεν θα εξίσωνα τον Τραμπ με τον Πούτιν» θα διαφωνήσει ευθύς εξαρχής με τη σύγκριση. «Στη Ρωσία ο Πούτιν είναι ένας πανίσχυρος δικτάτορας και δεν υπάρχει ένας θεσμός που να λειτουργεί στη χώρα αν δεν εγκρίνει εκείνος τις διαδικασίες και τις αποφάσεις. Στην Αμερική του Τραμπ τα πράγματα είναι διαφορετικά, γιατί ακόμη και ο πρόεδρος είναι υποχρεωμένος να σέβεται τις αποφάσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου». «Ναι, ο Τραμπ έχει τεράστια δύναμη, αλλά οι αμερικανικοί θεσμοί, προς έκπληξη πολλών που δυσκολεύονται να το πιστέψουν, εξακολουθούν να λειτουργούν αρκετά καλά» τονίζει ο Γκάρι Κασπάροφ. «Δεν λέω, έχει γίνει μεγάλη ζημιά με την εκλογή του, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και μια ηχηρή προειδοποίηση ότι η δημοκρατία χρειάζεται τον πολιτικό ακτιβισμό. Εδώ και χρόνια μιλάω στους Αμερικανούς για τα προβλήματα στη Ρωσία, αλλά και σε άλλες χώρες όπως η Κίνα ή το Ιράν και τα λοιπά απολυταρχικά καθεστώτα στον κόσμο. Παλαιότερα ανασήκωναν τους ώμους και έλεγαν: "Eμείς δεν έχουμε τέτοια προβλήματα", ενώ τώρα όλο και περισσότεροι κινητοποιούνται και ασχολούνται με τα κοινά, ενώ έχουν αποκτήσει επίγνωση των εσωτερικών προβλημάτων της χώρας και των τρόπων με τους οποίους αυτά συνδέονται με τα διεθνή. Ο καταστροφικός τρόπος που χειρίζεται ο Τραμπ την εξωτερική πολιτική είναι μια απόδειξη ότι κανείς σήμερα δεν μπορεί να διαχωρίσει την εσωτερική πολιτική ατζέντα από τη διεθνή ατζέντα». l v «Χορεύοντας στη σκακιέρα»: Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Λαβύρινθος, στις 21 και 22 Ιουνίου. Είσοδος με δελτία προτεραιότητας. v 7ο Ετήσιο Διεθνές Συνέδριο του ΙΣΝ για την Κοινωφελή Δράση: ΚΠΙΣΝ, Εθνική Λυρική Σκηνή, Αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος»,  21 έως 23 Ιουνίου. * Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 17 Ιουνίου 2018. http://www.tovima.gr/

Gary Kasparov nuk pi çaj me të huajt. Nuk bëhet fjalë për ndonjë zakon që e ka trashëguar nga mosha e adoleshencës, por e di shumë mirë se çfarë po ndodh kohët e fundit me bashkatdhetarët e tij që janë kundër Putinit. Si në rastin e fundit të Sergei Skripal, apo Aleksander Litvinenkos, i cili u helmua në vitin 2006, me polonium. Por kjo nuk e pengon të flasë për "diktatorin Putin". Një pozicionim që e detyroi të emigrojë në Nju Jork, ku jeton prej vitit 2013. "Çfarëdo që të bëni, ju gjithmonë do paguani një çmim. Unë kam qenë një lojtar shumë i suksesshëm shahu, por çmimi ishte se unë nuk jetova jetën e lumtur të shokëve të mi. Kur vendosa të mbroja demokracinë në Rusi, e dija shumë mirë që kjo do të kishte një çmim. Ata më arrestuan, kam kaluar disa ditë në burg. Asnjë keqardhje për zgjedhjen time, edhe pse mendoj se është e rëndësishme që kam mbrojtur idetë e mia dhe mund të shikoj fëmijët e mi ne sy dhe t’u them: "Bëra atë që mendova se ishte e drejtë”. thotë ai për gazetën BHMAgazino. Pavarësisht nga largësia dhe kritikat e ashpra kundër Putinit, ai thotë se Rusia është atdheu i tij. Ajo që e shqetëson më shumë është injoranca që karakterizon brezin e ri. "Unë u rrita me kulturën ruse si një banor i Bashkimit Sovjetik, kësaj perandorisë së madhe. Kur perandoria ra, u zhvendosa në Moskë dhe kurrë nuk kam pasur lidhje as me Azerbajxhanin apo Armenin.Gjithçka që më mungon është se kur isha më i ri kam jetuar momente të paharrueshme kur u bëra kampion bote me BRSS. Por në Rusi do të gjeni dy lloje të nostalgjisë. Ajo që ndjejnë të moshuarit, të cilët “mbajnë zi” për të rininë e tyre dhe atë që nuk kuptojnë të rinjtë sot, sepse  janë injorantë. Ata nuk dinë asgjë për gjendjen e vështirë të komunizmit, për krimet e kryera nga regjimi komunist. Bashkimi Sovjetik ishte një dështim epik siç treguan në vitet e Luftës së Ftohtë, pasi nuk mund të konkuronte me një botë që ishte e lirë. Fundi i saj ishte i trishtuar dhe tani i shohim mbetjet e saj, KGB-ja që qeveris vendin dhe ky është problemi më i madh” Fëmijët e tij, natyrisht, katër nga tri dasma të ndryshme, kanë shumë arsye për të qenë krenarë për babanë e tyre. Ish-kampioni botëror i shahut, (vetëm 22 vjeç kur e mori) dhe i konisderuar si lojtari më i mirë i të gjitha kohërave, renditet i pari në listën e Federatës së Shahut Ndërkombëtar (FIDE-s). Nga viti 2005 i është përkushtuar "aktivizëm politik", por ende justifikon titullin "Ylli i Bakusë," kryeqyteti Azerbajxhanit, ku ai ka lindur në vitin 1963. Ai vazhdon të promovojë shahun përmes Kasparov Shah Foundation, punon me talentet në Amerikë, shkruan libra rreth shahut dhe shfaqet në konferenca ndërkombëtare duke qenë, partner në programin ndërkombëtar të “shahut në shkolla” "Në jetën nuk mund të bëni të njëjtën gjë, edhe nëse jeni më i miri, sepse humbisni aftësinë për të parë gjërat në një mënyrë të re. Shahu u pëlqen fëmijëve sepse është një lojë shumë e bukur, por gjithashtu e duan prindërit, sepse ata e dinë se po i përgatisin ata për sfidat e arsimit modern. Është një kombinim i madh i stërvitjes argëtuese dhe shpirtërore. Mosha më e mirë për të filluar dikë që do të donte që të merren profesionalisht me shah është mes 6 dhe 9. Për shkak se shahu është si një gjuhë, atë që keni mësuar para  moshës dhjetë vjeç është si hardware qëndron aty përgjithmonë. Shahu ju ndihmon të mbikëqyrni një situatë dhe të përmirësoni mënyrën e marrjes së vendimeve”. http://www.respublica.al/