Η ρουμανική προπαγάνδα και οι βλάχοι! - Propaganda rumune dhe vllehët!

Θύμα της προπαγάνδας των Ρουμάνων και οι βλάχοι της περιοχής, όπως φαίνεται και από την πινακίδα
Viktima të propagandës rumune dhe vllehët e zonës, ashtu siç duket dhe nga tabela. 

Ιερομόναχος Αβέρκιος
Murgu Averkios ose Aberkios

Κεφάλαιο Γ' Η ρουμανική προπαγάνδα 1. Γενικά περί τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας Εἶναι γεγονός, ὅτι λόγω τοῦ κινδύνου πού διέτρεξε ἡ Μακεδονία ἀπό τή βουλγαρική ἐπιβουλή, αὐτή τῆς Ρουμανίας ὑπῆρξε ἀνεπαίσθητη στήν τότε ἐλεύθερη Ἑλλάδα, ἴσως καί ἄγνωστη στούς πολλούς ὥς τίς ἡμέρες μας. Βέβαια, αὐτό οφείλεται ἐν πολλοῖς καί στή γνωστή ἑλληνική ἀδιαφορία πού ἐκτρέφει τήν ἄγνοια! Ἔτσι, οἱ κάτοικοι τῶν ἀστικῶν κέντρων, διαστρεβλώνοντας τόν ὅρο Βλάχος, ὑπονοοῦν μ' αὐτόν τόν ὀρεσίβιο καί κατ' ἐπέκταση τόν ἄξεστο, τόν ἀγροῖκο!Ἦταν φυσικό κατά τόν 19ο αἰ. τῶν μεγάλων ἐθνικιστικῶν ζυμώσεων καί τῶν ἀθλίων διπλωματικῶν παιχνιδιῶν τῶν «Μεγάλων» δυνάμεων νά ἀνακινηθεῖ θέμα ἐθνικῆς ὑποστάσεως τῶν Βλάχων πού ζοῦσαν στά ἐδάφη τῆς ψυχορραγούσας ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ἀδιάφορο τό ἄν οἱ πλεῖστοι αἰσθάνονταν Ἕλληνες καί τό ἐκδήλωναν μέ κάθε τρόπο. Ἀδιάφορο ἀκόμη τό ἄν, ὅπως ἀποκάλυψε ὁ βυζαντινολόγος Nasturel, ἤδη ἀπό τόν 17ο αἰ. γιά τούς Ρουμάνους, Κουτσόβλαχος σήμαινε Ἕλληνας. Τό 1808 ἐκτυπώθηκε στήν Πέστη τό βιβλίο κάποιου Γεωργίου Κ. Ρόζια, φοιτητοῦ τῆς μαιευτικῆς, μέ τίτλο «Ἐξετάσεις περί τῶν Ρωμαίων», δηλαδή τῶν Βλάχων, στήν ἑλληνική καί γερμανική. Ὁ συγγραφέας ἀπέρριπτε τήν ἑλληνική καταγωγή τοῦ συνόλου τῶν Βλάχων. Τήν ἄποψη αὐτή ἐπιδίωκε τότε νά ἐπιβάλει ἡ γερμανική σχολή ἱστορίας. Tό 1848, ὁ ἐκ Τσαριτσάνης φοιτητής στήν Ἰταλία Θεοδωρίδης, ἐνημέρωσε τόν τότε Ἕλληνα πρωθυπουργό Κωλέττη γιά τήν αἰφνίδια γένεση τοῦ μακεδονικοῦ ζητήματος κατά ρωσική ἐπινόηση καί προώθηση στούς πανεπιστημιακούς χώρους τῆς Δύσεως. Στίς προσπάθειες τῶν Ρώσων γιά ἐξάπλωση τῆς ἐπιρροῆς τους στή Βαλκανική, ἀντέδρασαν οἱ Αὐστριακοί. Ἐκεῖνοι κίνησαν τά νήματα τῆς προπαγάνδας γιά τόν ἀφελληνισμό τῶν Βλάχων τῆς νότιας Βαλκανικῆς. Εἶχαν ὅμως τούς λόγους τους νά μήν ἐμφανιστοῦν στό προσκήνιο, ἀλλά νά ἀναθέσουν στούς ἀφελεῖς, ὅπως ἀποδείχθηκε, μεγαλοϊδεάτες Ρουμάνους νά ἀναλάβουν τήν ἐπιχείρηση, δαπανώντας κόπο καί χρῆμα σέ μιά ἐπιχείρηση ἀτελέσφορη. Οἱ πρῶτες κινήσεις γιά πρόκληση ἐθνικοῦ ζητήματος στούς βλαχικούς πληθυσμούς ἐκδηλώθηκαν τό 1849. Οἱ λόγοι ἀνακάλυψης τῆς Μακεδονίας ἀπό τούς Ρουμάνους εἶναι πολιτικοί, παρατηρεῖ ο ρωμανιστής Λαζάρου. Ἐξάγεται αὐτό ἀβίαστα ἀπό ὁμιλία τοῦ πρωτεργάτη τῆς ἐπανάστάσης τοῦ 1848 στή Μολδαβία καί μετέπειτα διακεκριμένου πολιτικού Mihail Kogalniceanu ἀπό τό βῆμα τῆς ρουμανικῆς βουλῆς, ἀπόσπασμα ἀπό τήν ὁποία εἶναι τό ἀκόλουθο: «Ἄν ἐγκαταλείψουμε τή μακεδονική πολιτική, οἱ συμπατριῶτες μας θά ἀναγκαστοῦν νά στραφοῦν πρός τήν Τρανσυλβανία. Ἀλλά αἱ σχέσεις μας πρός τήν Αὐστρουγγαρία θά διαταραχθοῦν σημαντικά, τό ὁποῖο μέ κάθε τρόπο πρέπει νά ἀποφύγουμε ὑπό τίς παροῦσες περιστάσεις. Γι’ αὐτό εἶναι ἀναγκαῖο, ἐπί τοῦ παρόντος, νά διευθύνουμε τήν προσοχή τοῦ ρουμανικοῦ λαοῦ πρός τή Μακεδονία». Ἡ Τρανσυλβανία στέναζε κάτω ἀπό τήν τυραννία τῆς Αὐστρουγγαρίας, πού χρησιμοποιοῦσε ὡς κύριο μοχλό τό Βατικανό γιά τήν ἄσκηση πιέσεως πρός μεταστροφή τῶν ὀρθοδόξων Ρουμάνων στόν καθολικισμό ἤ στήν Οὐνία καί τήν ἀπώλεια τῆς ἐθνικῆς τους συνειδήσεως μέσω τῆς μεταστροφῆς. Δοκιμασμένη κατά τό παρελθόν στήν Οὐκρανία καί στήν Πολωνία καί ἐπιτυχημένη ἡ μέθοδος! «Ρεαλιστές» ὅμως οἱ Ρουμάνοι πολιτικοί τῆς ἐποχῆς καί ὑπό τόν φόβο τῶν Σλάβων, πού τούς περιέβαλλαν, ἀναζητοῦσαν διέξοδο ἱκανοποίησης τοῦ ἀναδυομένου ρουμανικοῦ ἐθνικισμοῦ, ἀνακαλύπτοντας Ρουμάνους ἐκεῖ πού δέν ὑπῆρχαν καί καλώντας σέ στράτευση γιά τήν ἀπελευθέρωσή τους! Μάλιστα, τό 1883 ἡ Ρουμανία, ὡς ἀνεξάρτητο πλέον κράτος, προχώρησε σέ σύναψη μυστικῆς ἀμυντικῆς συνθήκης μέ τίς Αὐστρουγγαρία καί Γερμανία γιά λήψη βοήθειας σέ περίπτωση ρωσικῆς ἐπίθεσης. Πράκτορες τῆς προπαγάνδας στό ξεκίνημά της, οἱ Ἰωάννης Ἠλιάδης-Ραντουλέσκου, Βλάχος ἀπό τήν Ἀχρίδα καί Δημήτριος Μπολιντεάνου, περιόδευσαν τά μέρη τῆς Μακεδονίας καί Ἠπείρου, ὅπου κατοικοῦσαν Βλάχοι, κατά τό διάστημα 1850-1863. Ὁ πρῶτος θεωρεῖται ὁ πατέρας τῆς ρουμανικῆς φιλολογίας. Στήν κατοχή του εἶχε περιέλθει τό 1828 τό τυπογραφεῖο τοῦ Κωνσταντίνου Καρακάση, γυιοῦ τοῦ πρώτου γνωστοῦ διδάξαντος στό σχολεῖο τῶν Γρεβενῶν (1749) Δημητρίου Καρακάση ἀπό τή Σιάτιστα. Ὁ Ἠλιάδης-Ραντουλέσκου (διατηρώντας τά δύο ἐπώνυμα) ἐξελέγη τό 1860 μέλος τῆς «Ἱστορικῆς Ἐπιτροπῆς» γιά τή μελέτη τοῦ ἱστορικοῦ βίου τῆς Ρουμανίας. Καταγράφουμε τίς λεπτομέρειες αὐτές, γιά νά δείξουμε τή συνεργασία τῶν δύο ἐθνοτήτων, πρίν ἐμφανιστεῖ ὁ δυτικοφερμένος ἐθνικισμός. Στήν ἀρχή τῆς δεκαετίας τοῦ 1850 δέν εἶχε συσταθεῖ ἀκόμη τό ρουμανικό κράτος καί, φυσικά, δέν εἶχε χρησιμοποιηθεῖ ὁ ὅρος Ρουμανία γιά νά τό ἐπικυρώσει. Ἡ ἐπικύρωση τῆς συμφωνίας ἀπό τίς «Μεγάλες» δυνάμεις γιά τήν ἀναγνώριση τῶν αὐτονόμων ἡγεμονιῶν Βλαχίας καί Μολδαβίας ἔγινε στό Παρίσι τό 1861 καί τό 1862 σχηματίστηκε ἑνιαία κυβέρνηση καί ἐθνοσυνέλευση. Ἤδη ὅμως, τό 1860 εἶχε ἱδρυθεῖ στό Βουκουρέστι ἡ «Μακεδονορουμανική ἐπιτροπή» μέ κύριο σκοπό τήν ἵδρυση ἐκκλησιῶν καί σχολείων γιά τούς Κουτσοβλάχους. Τό 1865 εἶχε ἱδρυθεῖ τό πρῶτο ρουμανικό σχολεῖο στό Τίρνοβο, κοντά στό Μοναστήρι, καί μετά δύο χρόνια τό δεύτερο, στήν Ἀβδέλλα. Κατά τό διάστημα 1862-1878 ἡ Βλαχία καί ἡ Μολδαβία ἀποτέλεσαν ἑνιαία ἡγεμονία ὑπό γερμανό πρίγκηπα καί μόνο τό 1878, μέ τή συνθήκη τοῦ Βερολίνου, ἀναγνωρίστηκε ἡ ἀνεξαρτησία τῆς Ρουμανίας, μέ τήν προσάρτηση ὅμως τῆς Βεσσαραβίας στή Ρωσία ὡς παρηγοριά της γιά τήν ἀποτυχία ἀναγνώρισης τῆς μεγάλης Βουλγαρίας. Ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι, κατά τήν ἔναρξη τῆς προπαγάνδας τοῦ ἀναδυόμενου ρουμανικοῦ ἐθνικισμοῦ, πρόσωπα, ἔχοντα στενούς δεσμούς μέ τήν Ἑλλάδα, στελέχωναν τόν κρατικό μηχανισμό τῶν ἡγεμονιῶν, ἀπό τήν ἕνωση τῶν ὁποίων προῆλθε ἡ Ρουμανία. Ἀναφέρονται αὐτά τοῦ Ἰωάννου Κούζα, πού πρωτοστάτησε στήν ἕνωση Μολδαβίας καί Βλαχίας καί πού ἵδρυσε τό 1860 τήν Μακεδονορουμανική Πολιτιστική Ἑταιρεία. Τό 1860 ὑπουργός ἐπί τῶν ἐξωτερικῶν τῆς ἡγεμονίας τῆς Βλαχίας ἦταν ὁ Ἀπόστολος Ἀρσάκης, Βλάχος ἀπό χωριό τοῦ Ἀργυροκάστρου καί μέγας εὐεργέτης τῆς Ἑλλάδος.  Σέ διάφορα κυβερνητικά σχήματα τῆς ἡγεμονίας ὥς τό 1876 μετεῖχαν οἱ φαναριώτικης ἤ ἑλλαδικῆς καταγωγῆς Λάσκαρης Καταρτζῆς, ὡς πρωθυπουργός καί ὑπουργός τῶν Ἐσωτερικῶν, Πέτρος Μαυρογένης καί Κωνσταντῖνος Καντακουζηνός, ὡς ὑπουργοί ἐπί τῶν Οἰκονομικῶν, Πέτρος Κέρδος, ὡς ὑπουργός Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως, Γεώργιος Κωσταφόρος καί Ἀλέξανδρος Λαχωβάρης, ὡς ὑπουργοί τῆς Δικαιοσύνης.  Ἤδη ἡ προπαγάνδα εἶχε εὐρέως ἐξαπλωθεῖ μεταξύ τῶν Βλάχων μέ χρήματα τοῦ προϋλογισμοῦ τῆς ἡγεμονίας. Καί τίθεται ἀσφαλῶς τό ἐρώτημα: Τί ἔκαναν ὅλοι αὐτοί, γιά νά ἀποκαλύψουν τά συμφέροντα πού κρύβονταν πίσω ἀπό τήν κίνηση ἐκείνη καί νά ἐνισχύσουν τή φιλία μεταξύ τῶν δύο λαῶν, ἑλληνικοῦ καί ρουμανικοῦ; Ὡς ἀπάντηση στό ἐρώτημα δίνεται, ἀπό τόν Ἔξαρχο, βλαχικῆς καταγωγῆς, ἡ ἕρπουσα καταγγελία ὅτι οἱ Φαναριῶτες, ὄντες στήν ὑπηρεσία τοῦ Πατριαρχείου, ἀκολουθοῦσαν πιστά τήν τουρκόφιλη πολιτική αὐτοῦ. Παρ’ ὅλα αὐτά, χαρακτηρίζονται παράλληλα καί φορεῖς τῆς μεγάλης ἰδέας! Ἡ συκοφαντία κατά τοῦ Πατριαρχείου εἶναι φοβερή, ὅπως στή συνέχεια θά δειχθεῖ. Εἴμαστε τῆς ἀπόψεως ὅτι στή σκέψη ἐκείνων τῶν ἑλληνικῆς καταγωγῆς πολιτικῶν πρυτάνευε ἡ διατήρησή τους στήν ἐξουσία στήν ἀναδυόμενη νέα τάξη πραγμάτων στή χώρα πού, ἀσφαλῶς, θεωροῦσαν πατρίδα τους. Καί γνώριζαν ὅτι οἱ εὐρωπαϊκές δυνάμεις ἦσαν ἐκεῖνες πού διένειμαν τήν ἐξουσία. Γι’ αὐτό καί σιωποῦσαν! Ο Αβέρκιος με μαθητές Πρωτεργάτης καί ἀπόστολος τῆς ρουμανικῆς ἐθνικῆς ἰδέας μεταξύ τῶν Βλάχων ὑπῆρξε ὁ ἱερομόναχος ἀπό τήν Ἀβδέλλα Ἀβέρκιος, κατά κόσμον Ἀθανάσιος Γιάτσου Μπούντας (1818-1874). Ἦταν ἀνεψιός (γυιός ἀδελφῆς) τοῦ Ἀλέξη Μπάδρα, τοῦ οἰκιστοῦ τῆς Σέλα ντί Νγκιός τοῦ Βερμίου (1826). Ὅταν ἡ μητέρα του χήρεψε, ζήτησε καταφύγιο στοῦ ἀδελφοῦ της, ὅπου ὁ Ἀθανάσιος ἔζησε τά παιδικά του χρόνια. Σέ ἡλικία 16 ἐτῶν μετέβη στό Ἅγιον Ὄρος, ὅπου ἔγινε μοναχός στή μονή Ἰβήρων καί ἀργότερα ἱερομόναχος. Ἦταν πρόσωπο μέ πολλές ἱκανότητες, εὐφυής καί μεγαλόνους. Ἴσως γι’ αὐτό ἐγκατέλειψε τή μονή του καί σπούδασε στή Ριζάρειο σχολή τῶν Ἀθηνῶν. Ἀργότερα ἐγκαταστάθηκε στήν περιοχή Ἀχρίδας. Εἶναι πολύ πιθανόν νά ὑπῆρξε ἀπό τά πρῶτα πρόσωπα πού συνδέθηκαν μέ τούς προπαγανδιστές Ραντουλέσκου καί Μπολιντεάνου, πού προαναφέραμε, καί ἄρχισε ἀμέσως τή δράση. Γιά τή δράση του αὐτή, μεταξύ τῶν Βλάχων τῆς περιοχῆς Ἀχρίδας, ἐκτοπίστηκε τό 1855 μέ ἐνέργειες τοῦ μητροπολίτου του στή μονή τῆς μετανοίας του, τήν Ἰβήρων. Ὅπως ἦταν ἀναμενόμενο, δημιούργησε προβλήματα στούς ἐκεῖ μοναχούς καί, μετά ἀπό λίγο, κατάφερε νά δραπετεύσει καί, μέσω Ἀθηνῶν, νά καταφύγει στό Βουκουρέστι. Στή Μολδαβία συνάντησε τόν Ἰωάννη Καραγιάννη, καθηγητή τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας στό πανεπιστήμιο Ἰασίου, συγχωριανό του καί θερμό κήρυκα τῆς ἰδέας περί ρουμανικῆς καταγωγῆς τῶν Βλάχων. Ὁ Καραγιάννης εἶχε σπουδάσει στήν Ἀθήνα, ὅπου ἀναφέρεται κατά τό 1857, καί ἦταν καί αὐτός συγγενής τῆς οἰκογενείας Μπαδραλέξη. Πιθανόν μέσω αὐτοῦ νά γνώρισε ὁ Ἀβέρκιος καί τόν Ἀλέξανδρο Κούζα. Ἡ φιλοδοξία ὁδήγησε τόν Ἀβέρκιο νά ἀσπασθεῖ τήν ἰδέα τῆς ἀποστολῆς πού στόχο θά εἶχε τήν καλλιέργεια ρουμανικῆς συνειδήσεως μεταξύ τῶν Βλάχων. Οἱ Ρουμάνοι πολιτικοί τόν ἐφοδίασαν μέ σημαντικό χρηματικό ποσό καί ὁ Ἀβέρκιος ἀνέλαβε νά ἐπιλέξει παιδιά ἀπό τά βλαχοχώρια τῆς Μακεδονίας καί τῆς Ἠπείρου καί νά τά φέρει γιά σπουδές στή Ρουμανία. Ἕνα ἀπό τά παιδιά αὐτά, ὁ Gusu Papacostea-Goga (Παπακώστας-Γκόγκας) ἔγραψε ἀργότερα (1881) στά ἀπομνημονεύματά του: «Κάμποσοι νέοι πού ἐπιστρέψαμε ἀπό τή Ρουμανία, ἀπό τό σχολεῖο τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων τοῦ Βουκουρεστίου, γιά νά διαφωτίσουμε τόν λαό τῆς Μακεδονίας, μολονότι ἐμεῖς εἴμαστε Ἀρωμοῦνοι, στίς κοινότητες πού πηγαίναμε μᾶς θεωροῦσαν ἀντιπροσώπους ξένων συμφερόντων». Ὁ Ἀβέρκιος ἐπανῆλθε στή Μακεδονία τό 1862. Μέ ἄφθονο χρῆμα, ὑποσχέσεις, πιέσεις καί ραδιουργίες ἐπέτυχε τή συγκατάθεση γονέων γιά τήν ἀποστολή παιδιῶν τους γιά σπουδές στή Ρουμανία. Αὐτά στελέχωσαν μετά τό 1865 τά σχολεῖα, στήν ἵδρυση καί λειτουργία τῶν ὁποίων πρωτοστάτησε ὁ Ἀβέρκιος. Απόστολος Μαργαρίτης Ἕνας ἀπό τούς πιό δραστήριους πράκτορες τῆς προπαγάνδας αὐτῆς ὑπῆρξε ὁ Ἀπόστολος Μαργαρίτης (1832 Μπλάτσι - 1903 Μοναστήρι), γυιός τοῦ Μαργαρίτη Κοντοστέργιου, ἐπίσης ἀπό τήν Ἀβδέλλα, καί ἀνηψιός τοῦ Ἀβερκίου. Ἡ καταγωγή του συνάγεται ἀπό πηγές τῆς ἐποχῆς τῆς δράσεώς του, τόσο ρουμανική, ὅσο καί ἑλληνοβλαχική, καί μάλιστα ἀνθρώπου, τοῦ Ἀναστασίου Πηχεῶνος, πού συνεργάστηκε καί συγκρούστηκε μαζί του . Ἀλλά καί σέ ἔκθεση τοῦ προξενείου Ἐλασσόνος (1891) ἀναφέρεται σαφῶς ἡ ἀπό τήν Ἀβδέλλα καταγωγή του. Τό αὐτό ἀναφέρεται καί στόν κώδικα ἀλληλογραφίας τοῦ μητροπολίτη Γρεβενῶν Κλήμη. Καί ὁ Μόδης ὡς τόπο καταγωγῆς του σημειώνει την Ἀβδέλλα. Ὁ Μαργαρίτης φοίτησε στά σχολεῖα Ἀβδέλλας, Σαμαρίνας, Ζάρκου καί Σιάτιστας. Σπούδασε ἀκολούθως στή Ζωσιμαία σχολή Ἰωαννίνων. Κατά τόν Ἔξαρχο συνέχισε τίς σπουδές του, ὡς ὑπότροφος τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους, στήν Κωνσταντινούπολη. Κατά τόν Χριστοδούλου συνέχισε τίς σπουδές του στήν Ἀθήνα, πιθανόν στό διδασκαλεῖο. Ἄρχισε τή σταδιοδρομία του ὡς διδάσκαλος στό ἑλληνικό σχολεῖο τῆς Γκορεάντσας(1854-1855) καί συνέχισε στό ἑλληνικό σχολεῖο τῆς Κλεισούρας Καστοριᾶς (1855-1864) κατά σύσταση τοῦ μητροπολίτου Καστορίας πρός τούς προκρίτους, 135-136, 220. Στήν Κλεισούρα ἦρθε σέ σύγκρουση μέ τόν ἐπίσης δάσκαλο στό ἐκεῖ σχολεῖο, Ἀναστάσιο Πηχεώνα, εὐθύς μετά τόν ἐκεῖ διορισμό τοῦ δευτέρου (1862). Ὁ Πηχεών, Βλάχος ἀπό τήν Ἀχρίδα, ὑπῆρξε μετέπειτα πρωταγωνιστής τῆς ἐξεγέρσεως στόν Μπούρινο (1878). Αἰτία τῆς σύγκρουσης ἦταν ἡ εἰσαγωγή ἀπό τόν Μαργαρίτη μεθόδου διδασκαλίας τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ὡς ξένης μέσω τῆς βλαχικῆς. Εἶναι πολύ πιθανόν ὁ Μαργαρίτης νά εἶχε μυηθεῖ στήν προπαγάνδα κατά τό θέρος τοῦ 1862 ἀπό τόν ἐπανακάμψαντα ἀπό τό Βουκουρέστι θεῖο του Ἀβέρκιο καί νά εἰσήγαγε εὐθύς ρουμανικά καί ὄχι βλάχικα βιβλία στήν ἐκπαίδευση. Ὁ Πηχεών ἐπέτυχε, μέ τήν παρέμβαση τοῦ Πατριαρχείου, νά ληφθεῖ ἀπόφαση ἀπό τήν ἐφορευτική ἐπιτροπή γιά λύση τοῦ συμβολαίου μέ τόν Μαργαρίτη τόν Φεβρουάριο τοῦ 1864, ὁπότε αὐτός συνέχισε να διδάσκει κατ’ οἶκον. Τότε τοῦ ἀνετέθη ἡ διεκπεραίωση ὑπόθεσης κληρονομιᾶς, για τήν ὁποία μετέβη στό Βουκουρέστι, ὅπου γνώρισε στελέχη τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας καί συμφώνησε γιά τήν ἐξάπλωσή της.  Ἐπέστρεψε τόν Αὔγουστο τοῦ 1865.. Τό 1867 ἵδρυσε ρουμανικά σχολεῖα στήν Κλεισούρα καί στήν Ἀβδέλλα. 135-136. Ὁ Μαργαρίτης εἶχε ἀναλάβει τά ἠνία τῆς προπαγάνδας περί τά τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1860 καί κυριάρχησε μετά τόν θάνατο τοῦ Ἀβερκίου (1874 ἤ 1875). Κατά μαρτυρία τοῦ ἀρχιμανδρίτη Γρηγορίου Δροσινᾶ, ἐξάρχου τοῦ Παναγίου Τάφου στή Θεσσαλία, ὁ Μαργαρίτης τοῦ εἶχε ζητήσει (μᾶλλον τό 1874) νά μεσολαβήσει, ὥστε νά τοῦ δοθεῖ ὡς ἀντάλλαγμα, προκειμένου νά σταματήσει τή δράση του, ἰσόβια χορηγεία 100 χρυσῶν εἰκοσοφράγκων κατ’ ἔτος.  Παρέμεινε στήν Κλεισούρα ὥς τό 1975, ὁπότε ἐκτοπίστηκε στά Γρεβενά μέ διαταγή τοῦ περιφερειάρχη Μοναστηρίου λόγω ταραχῶν, πού προκλήθηκαν ἐκεῖ. Ἡ διαταγή τῆς ἐκτόπισης ἀνεκλήθη μέ παρέμβαση τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου στό Μοναστήρι. Τότε ὁ Μαργαρίτης ἦλθε στό Μοναστήρι καί γνωρίστηκε μέ τούς Λαζαριστές μοναχούς καί τόν Αὐστριακό πρόξενο, ἔλαβε μάλιστα καί τήν αὐστριακή ὑπηκοότητα. Ἔχοντας πεισθεῖ ὅτι τό αἴτημά του γιά χορηγία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους δέν θά ἱκανοποιεῖτο, ἀνεχώρησε γιά τό Βουκουρέστι (1878). Οἱ Ρουμάνοι, ἔχοντας ἀσφαλῶς πληροφορίες γιά τίς σχέσεις του μέ τούς Αὐστριακούς, τοῦ ζήτησαν ἐξηγήσεις γιά τή στάση του καί τήν πολιτική πού ἀκολουθοῦσε. Μάλιστα πέρασε κάποια δοκιμασία, ὅταν ἀποκαλύφθηκε ὅτι διέθετε τήν αὐστριακή ὑπηκοότητα, κατάφερε ὅμως νά διασκεδάσει τίς ἐπιφυλάξεις τῶν κρατούντων πρός τό πρόσωπό του καί νά ἐπανέλθει στή Μακεδονία, ὅπου ἄρχισε νά ἐνεργεῖ, γιά νά ἐξασφαλίσει διασυνδέσεις σέ ὅλη τήν κλίμακα τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ἦταν τό ἔτος πού ἡ Ρουμανία ἀναγνωρίστηκε ἀνεξάρτητο κράτος. Ἤδη τό 1879 ἦταν σημαῖνον πρόσωπο καί ἐπιθεωρητής τῶν ρουμανικῶν σχολείων. Γιά τόν Μαργαρίτη ὁ Ἄγγλος πρόξενος στή Θεσσαλονίκη C. Blunt ἔγραψε (18.11.1880) ὅτι θεωρεῖτο ἰδιαίτερα μισητό πρόσωπο ἀπό τό σύνολο τοῦ ἑλληνοβλαχικοῦ πληθυσμοῦ, κυρίως γιά τίς προσπάθειές του νά δημιουργήσει μιά ἀνύπαρκτη ρουμανική ἐθνότητα καί νά εἰσαγάγει τή ρουμανική γλώσσα στίς ἑλληνικές ἐκκλησίες καί στά σχολεῖα. Αὐτό μαρτυρεῖται ἀπό τόν ξυλοδαρμό του στό Μοναστήρι κατά τό 1879, τόν ὁποῖο κατήγγειλε στήν Κωνσταντινούπολη ὡς ἀπόπειρα δολοφονίας ἐναντίον του. Ὁ Berard ἀναφέρει τρεῖς ἀπόπειρες δολοφονίας του. Μία ἀπό αὐτές συνέβη στό Μοναστήρι τό 1889, κατά τόν ἀναβρασμό μετά τή σύλληψη τοῦ Ἀναστασίου Πηχεῶνος, ἐξ αἰτίας συκοφαντιῶν ρουμανιζόντων. Ὁ Μαργαρίτης τραυματίστηκε πολύ σοβαρά. Ἕξι Ἕλληνες τοῦ Μοναστηρίου εἶχαν συλληφθεῖ ὡς ἔνοχοι γιά τήν ἀπόπειρα. Ὁ Γάλλος ὑποπρόξενος Μοναστηρίου Th. Ledoux σέ ἀναφορά του (20.1.1898) χαρακτηρίζει τόν Μαργαρίτη «ἀπατεώνα εὐφυῆ καί τολμηρό». Καί ὁ δημοσιογράφος M. Paillarés, πού ἔζησε ἀπό κοντά τή μακεδονική θύελλα γράφει (1906): «Αὐτός ὁ ἀδιάντροπος καιροσκόπος ἦταν ἕνας χριστιανός!... Ἦταν ἕνας ἀπ’ αὐτούς τούς μακιαβελικούς Ἀνατολίτες πού ἔχουν σταθερά προσηλωμένο τό βλέμμα στά μάτια τοῦ διαβόλου, γιά νά ἀποσπάσουν τήν πιό σατανική ἔμπνευση πού θά τούς ὁδηγήσει ὁλόισια στήν περιουσία». Ἀξίζει νά τονιστεῖ ὅτι ὁ Μαργαρίτης συνεδέθη, μέ τή μεσολάβηση τοῦ προξένου τῆς Αὐστρίας, μέ τόν περιφερειάρχη (βαλή) τοῦ Μοναστηρίου Χαλήλ Ριφαάτ (1887-1889), ἐγράφη μάλιστα ὅτι τόν δωροδοκοῦσε. Ὁ γυιός του Δημήτριος (Τάκε) Μαργαρίτης ὑπῆρξε κατά κάποια περίοδο γραμματέας τοῦ Ριφαάτ, ὅταν αὐτός προήχθη σέ μεγάλο βεζύρη. Τό Μοναστήρι ὑπῆρξε τό στρατηγεῖο τῆς ὅλης ἐπιχειρήσεως τῆς προπαγάνδας. Κινούμενοι πρός νότον οἱ πράκτορες τῆς ἰδέας τοῦ ρουμανισμοῦ ἦρθαν σέ ἐπαφή στήν ἀρχή μέ τούς Βλάχους τοῦ Βερμίου. Μεταξύ αὐτῶν ἀρκετοί ἦσαν ἀπόγονοι ἐκείνων πού εἶχαν μετακινηθεῖ ἀπό τά Βλαχοχώρια τῆς Πίνδου ἐπί Ἀλῆ πασᾶ. Ἀναφέραμε ἤδη τήν οἰκογένεια Μπαδραλέξη. Μετά τό 1878 ἡ ὀθωμανική πολιτική ἐκδηλώθηκε εὐμενῶς ὑπέρ τῶν ρουμανιζόντων μέ διαταγές τοῦ μεγάλου βεζύρη πρός τούς βαλῆδες τῶν περιοχῶν, ὅπου κατοικοῦσαν Βλάχοι. Τό 1880 ὁ Μαργαρίτης ἐκινεῖτο στίς βλαχόφωνες κοινότητες Ἠπείρου, Θεσσαλίας καί Μακεδονίας προσπαθώντας νά πείσει τούς Βλάχους νά ἀγωνιστοῦν κατά τῆς ἐπεκτάσεως τῶν ἑλληνικῶν συνόρων. Συγκέντρωνε ὑπογραφές μέ χρηματισμό ἤ πιέσεις, βοηθούμενος ἀπό τοπικούς ὀθωμανούς ἀξιωματούχους. Ταξίδευσε στό Βουκουρέστι, γιά νά ἀποσπάσει περισσότερα χρήματα, πείθοντας τούς Ρουμάνους πολιτικούς ὅτι οἱ Βλάχοι θά προέβαλλαν ἔνοπλη ἀντίσταση κατά ἐνδεχόμενη εἴσοδο ἑλληνικοῦ στρατοῦ στή Θεσσαλία. Ἔδωσε διάφορες πληροφορίες στόν καθηγητή Καραγιάννη, ὁ ὁποῖος μετεῖχε στή ρουμανική ἀποστολή, ἡ ὁποία εἶχε ἀποσταλεῖ στή Ρώμη γιά συνομιλίες, ἐν ὄψει καί τοῦ καθορισμοῦ τῶν ἑλληνοτουρκικῶν συνόρων. Ἡ ἐπιτροπή συνεργάστηκε καί μέ ἐκπροσώπους τοῦ Βατικανοῦ γιά τήν ὑπαγωγή τῶν βλαχόφωνων πληθυσμῶν τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας στήν πνευματική δικαιοδοσία τοῦ Βουλγαροουνίτη ἐπισκόπου Νείλου Ἰζβόρωφ καί τήν ὁριστική ἀπομάκρυνσή τους ἀπό τό οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Οἱ ἐπαφές ὅμως δέν κατέληξαν σέ οὐσιαστικά ἀποτελέσματα.  Ἐρήμην ἑνός πληθυσμοῦ, διπλωμάτες σταδιοδρομίας καί τυχοδιῶκτες τύπου Μαργαρίτη ἀποφάσιζαν γιά τά πνευματικά θέματά του! Τόν Μάιο τοῦ 1881 ταξίδευσε στήν Κωνσταντινούπολη, γιά νά δηλώσει τήν ἀφοσίωσή του στήν Πύλη καί νά ἐπαναλάβει τά ψεύδη γιά ἔνοπλη ἀντίσταση τῶν Βλάχων στή Θεσσαλία, ἀλλά καί νά θέσει τόν κατάλογο μέ τίς ὑπογραφές ὑπ’ ὄψη τῶν διπλωματῶν τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. Ἤδη ὅμως ἀπό τόν Ἀπρίλιο, 300 κάτοικοι ἀπό Σαμαρίνα, Ἀβδέλλα καί Περιβόλι μέ ὑπόμνημά τους ἐξέφραζαν κατηγορηματικά τήν ἄποψη ὅτι ἀνῆκαν στήν ἑλληνική ἐθνότητα καί τό ὀρθόδοξο Πατριαρχεῖο καί ἀποκήρυσσαν τήν προπαγάνδα τοῦ Μαργαρίτη. Οἱ προσπάθειες τῶν ρουμανιζόντων ἔπεσαν στό κενό καί ἡ Τουρκία ἀναγκάστηκε νά ὑπογράψει τή συνθήκη προσάρτησης τῶν ἐδαφῶν πού ἐπιδικάστηκαν στήν Ἑλλάδα (20 Ἰουνίου / 2 Ἰουλίου 1881). Μάλιστα, ἡ ἀπόδειξη τῶν ψευδολογιῶν τοῦ Μαργαρίτη ἔκανε τούς Τούρκους κάπως ἐπιφυλακτικούς ἔναντι τῆς προπαγάνδας. Στό ἑξῆς ἡ κατάσταση τῶν ἑλληνοτουρκικῶν σχέσεων θά καθόριζε καί τή στάση τῆς Τουρκίας ἔναντι αὐτῆς. Ἐντύπωση εἶχε κάνει στόν Ἄγγλο πρόξενο Blunt, ὅπως φαίνεται στήν ἔκθεσή του, πού προαναφέραμε, τό ὅτι οἱ Ἑλληνοβλάχοι τῆς Βόρειας Μακεδονίας ὄχι μόνο δέν συνεισέφεραν καθόλου στήν ἵδρυση καί στή συντήρηση τῶν ρουμανικῶν σχολείων, ἀλλά προσπαθοῦσαν μέ κάθε τρόπο ν’ ἀναστείλουν τή λειτουργία τους καί νά ἐμποδίσουν τήν ἑδραίωση τῆς ρουμανικῆς κίνησης. Πολλά ἔχουν γραφεῖ γιά τή χρηματοδότηση τῆς ὅλης προπαγάνδας ἀπό τό ρουμανικό θησαυροφυλάκιο. Θεωροῦμε ὅμως πρακτικά ἀνέφικτο ἕνα ὑπό σύσταση κράτος νά ὀργανώσει καί νά κατευθύνει ἐπιχείρηση αὐτοῦ τοῦ μεγέθους. Πρέπει τόσο ὁ Ἀβέρκιος, ὅσο καί ὁ Μαργαρίτης στήν ἐκκίνηση τῆς προσπάθειας νά ἔλαβαν οἰκονομική ἐνίσχυση ἀπό ἄλλη πηγή. Αὐτό θά φανεῖ καθαρά μέ τά ὅσα θά παραθέσουμε στή συνέχεια. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ Μακεδονορουμανικός σύλλογος τοῦ Βουκουρεστίου, ὁ ὁποῖος ἀνέλαβε τό κύριο βάρος ἐξεύρεσης πόρων γιά ἐνίσχυση τῆς προπαγάνδας, ἱδρύθηκε μόλις τό 1879. Τό 1882 ἡ ρουμανική κυβέρνηση ἔστειλε στή Μακεδονία ἐκπρόσωπό της, μέ σκοπό νά ἐλέγξει τή διαχείρηση τῶν χρημάτων ἀπό τόν Μαργαρίτη, γεγονός πού μαρτυρεῖ ὅτι ἤδη εἶχαν ἀρχίσει κάποιοι νά ἀμφιβάλλουν γιά τήν ἐντιμότητά του. 2. Ἡ πολιτική τοῦ Βατικανοῦ Κατά τόν Ρουμάνο διπλωμάτη Trandafir (Τριαντάφυλλο) Djuvara, μᾶλλον βλάχικης καταγωγῆς, ἡ καθολική προπαγάνδα στή Βαλκανική ἄρχισε τό 1845. Ὁ Berard, πού περιόδευσε στήν Ἀλβανία καί στή Δυτική Μακεδονία ἐπί διετία (1890-1982), παρέχει πολλά ἐνδιαφέροντα στοιχεῖα γύρω ἀπό τό θέμα μας. «Οἱ γάλλοι Ἰησουίτες καί Λαζαριστές τῆς Κωνσταντινούπολης», γράφει, «ὀνειρεύτηκαν μιά θαυμάσια κατάκτηση γιά τήν παποσύνη. Ἔκαναν νά ἀχνοφέξει στά μάτια τῶν Σλάβων ἡ ἐλπίδα μιᾶς ἐθνικῆς κοινότητας καί ζωῆς, πού θά τούς κόμιζε ἡ Γαλλία, ἄν προσχωροῦσαν στή Ρωμαϊκή καθέδρα. Ἀπό τήν πλευρά της ἡ γαλλική πρεσβεία ἔλπιζε ὅτι ἡ καθολική Βουλγαρία θά ἦταν τό καλύτερο πρόχωμα μεταξύ Κωνσταντινούπολης καί Ρωσίας. Καταπιάστηκαν μέ τόν ἐκκαθολικισμό τῶν Σλάβων μέσω σλάβων ἱεραποστόλων καί μέσω πολωνῶν παπάδων. Ἵδρυσαν ἱεραποστολές σ’ ὁλόκληρη τήν εὐρωπαϊκή Τουρκία. Οἱ Λαζαριστές ἐγκαταστάθηκαν στό Μοναστήρι τό 1857». Αὐτό ἔγινε μέ πρωτοβουλία τοῦ Γάλλου προξένου Bellaigne de Bughas. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι κατά τήν ἐποχή ἐκείνη καί ἡ Γαλλία ἔτρεφε ὄνειρα γιά ἐπέκταση τῆς ζώνης ἐπιρροῆς της στούς Βλάχους, ὅπως ἀπορρέει ἀπό ἔκθεση Αὐστριακοῦ διπλωμάτη πρός τό ὑπουργεῖο του ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν (1866): «Ὁ πρό ὀλίγου μετατεθείς ἐξ Ἰωαννίνων εἰς Περσίαν Γάλλος πρόξενος Crampon διέσχισε τήν Ἤπειρον πρός ὅλας τάς κατευθύνσεις καί πανταχοῦ διέγνωσε δυσφορίας. Ὁ κύριος ἀντικειμενικός σκοπός τῆς ταξιδιωτικῆς αὐτῆς ἀποστολῆς τοῦ Crampon φαίνεται πώς ἦτο ἡ προσπάθειά του νά ἐπιτύχῃ αὔξησιν τοῦ κύρους τῆς ἐπιβολῆς τῆς Γαλλικῆς ἐπιδράσεως ἐπί τῶν εἰς τήν ὀροσειράν τῆς Πίνδου ἐγκατεστημένων πολυαρίθμων Βλάχων». Κύριος στόχος τῶν Λαζαριστῶν ἦσαν ἀσφαλῶς οἱ Σλάβοι, ὅμως δέν παρέλειψαν νά ρίξουν τά προσηλυτιστικά τους δίκτυα καί πρός τούς Βλάχους ἀλλά καί τούς ὀρθοδόξους Ἀλβανούς καί ἀλβανόφωνους Ἕλληνες. Κατά τόν Berard στήν ἀρχή εἶχαν ἐπιτυχία μεταξύ τῶν Βουλγάρων. «Οἱ προσηλυτισμοί ἔφθασαν τόν ἀριθμό 14.000 καί στίς 9 Ιουνίου 1861 ἡ Πύλη ἀναγνώρισε τήν οὐνιτική-βουλγαρική κοινότητα. Ὁ αἰδεσιμότατος Σομπόλσκι, πρώην ἡγούμενος βουλγαρικοῦ μοναστηριοῦ, εἶχε λάβει ἀπό τόν Πάπα τήν ἐπισκοπική χειροτονία στήν Καπέλλα Σιξτίνα στίς 14 τοῦ Απρίλη. Ἔγινε ὁ ἡγέτης τῆς νέας κοινότητας. Ὁ αἰδεσιμότατος Σομπόλσκι διοίκησε ἐπί μία ἑβδομάδα τούς βούλγαρους καθολικούς. Στίς 18 Ἰουνίου 1861 ἐξαφανίστηκε, συναποκομίζοντας τή βούλα τοῦ Πάπα, τό βεράτιο τοῦ σουλτάνου καί τά δῶρα τῆς Γαλλίας. Δέν τόν ξανάδε ποτέ κανένας. Ποτέ δέν μαθεύτηκε οὔτε ποῦ πῆγε οὔτε ποῦ ἐτελεύτησε. Ὁ προσηλυτισμός τῶν Σλάβων στόν καθολικισμό σταμάτησε ἀπότομα. Ἐπανήλθαν στούς Ρώσους καί στό αἴτημά τους γιά αὐτοκέφαλη ἐκκλησία». Οἱ Βούλγαροι μέ τή βοήθεια τῶν Ρώσων ἐπέτυχαν τήν ἀναγνώριση τῆς Ἐξαρχίας τό 1870. Τά σχέδια τοῦ Βατικανοῦ πρός τήν πλευρά αὐτή εἶχαν ὁριστικά ναυαγήσει. Ἀπόμεινε ἐλπίδα πρός τήν πλευρά τῶν Βλάχων καί τῶν Ἀλβανῶν-ἀλβανοφώνων. Στό πρόσωπο τοῦ Μαργαρίτη εἶχαν ἤδη βρεῖ τό καταλληλότερο ὄργανό τους. Ὁ Μαργαρίτης, γιά νά ἔχει τήν εὔνοια τῶν Λαζαριστῶν ἀσπάσθηκε τόν καθολικισμό μέ ὅλη τήν οἰκογένειά του. Ὁ Ρουμάνος πρόξενος στή Θεσσαλονίκη G. Linche, μέ ἀναφορά του (21.10.1881), ἐνημέρωνε τό ὑπουργεῖο του γιά μηχανορραφία πρός μεταστροφή «Ρουμάνων» τῆς Μακεδονίας καί τῆς Ἠπείρου στόν καθολικισμό, μέσω τῆς οὐνίας. Εἶχε λάβει γνώση ἑνός μνημονίου, πού κατεῖχε ὁ πατήρ Bonetti, ἐπικεφαλῆς τῆς ρωμαιοκαθολικῆς ἀποστολῆς στή Θεσσαλονίκη. Εἶχε ἀκόμη γνωρίσει καί τόν Faveyrial, ὁ ὁποῖος τοῦ εἶχε δηλώσει μέ ἀναίδεια: «Τό πνεῦμα τῆς γαλλικῆς κυβερνήσεως εἶναι ἀδιάφορο σήμερα ὡς πρός τήν πρόοδο τοῦ καθολικισμοῦ στόν κόσμο... Ὀφείλω νά παραμείνω ἐπί μακρόν στά Μπιτόλια, διότι εἶμαι ἐπιφορτισμένος νά διευθύνω τό ἔργο τῆς μεταστροφῆς τῶν ὁμογενῶν σας... Τό ἔδαφος εἶναι πλήρως ἑτοιμασμένο. Ὁ κ. Ἀπ. Μαργαρίτης μοῦ δίνει πολύ μεγάλες ἐλπίδες ἐπιτυχίας. Αὐτός καί πρόσωπα μέ ἐπιρροή στή χώρα ἐργάζονται γι’ αὐτόν τόν σκοπό».  Ὁ ἴδιος πρόξενος σέ ἄλλη του ἀναφορά (9.6.1883) γνωστοποιοῦσε ὅτι ὁ Bonetti, πού στό μεταξύ εἶχε ἐκλεγεῖ ρωμαιοκαθολικός ἐπίσκοπος Θεσσαλονίκης, τοῦ εἶχε μιλήσει γιά τήν πρόθεσή του νά τοποθετήσει τόν Μαργαρίτη ὑποπρόξενο τῆς Γαλλίας στό Μοναστήρι. Μέ ἀφορμή τήν πρόθεση αὐτή συμπληρώνει ὁ πρόξενος: «Κατάλαβα πλήρως τόν σκοπό τῆς προτάσεώς του, πού στοχεύει στήν καθολικοποίηση τῶν Ρουμάνων, τούς ὁποίους ἐλπίζει νά μεταστρέψει εὐκολότερα, ἄν κάποιος ἀπό τούς προστάτες τῆς καθολικῆς ἀποστολῆς εἶναι παράλληλα καί ὁ ἰθύνων νοῦς αὐτῶν, ὁ Μαργαρίτης». Ὁ πρεσβευτής τῆς Ρουμανίας στήν Κωνσταντινούπολη Μ. Mitilineo (Μυτιληναῖος), σέ ἀναφορά του (26.6.1893), ἐκθέτει τήν πληροφορία πού ἔλαβε σχετικά μέ τό ὄνειρο τοῦ Bonetti: «Δέν θά πεθάνω, εἶπε ὁ Bonetti σέ ἕναν ἀπό τούς φίλους μου, δίχως νά δῶ τήν ἐξουσία τοῦ Ἕλληνα πατριάρχη περιορισμένη στούς ἑπτά πύργους πού περιβάλλουν τήν Κωνσταντινούπολη». Καί συμπληρώνει ὁ Mitilineo μέ τή διαπίστωση: «Ἡ Ἐξοχότης του, γιά νά μή μιλᾶ παρά γιά τούς Ρουμάνους τῆς Τουρκίας, μήπως εἶναι βεβαία ὅτι ἔχει προσηλύτους μεταξύ τῶν ἐξεχόντων Μακεδόνων;... Μοῦ φαίνεται δύσκολο νά ἀποδεχθῶ ὅτι ὁ πολύς λαός, καί ἰδιαίτερα οἱ γυναῖκες τῆς Μακεδονίας, θά ἀκολουθοῦσαν τούς ἀγωνιζόμενους γιά μιά παρόμοια ἰδέα». Ὁ Berard γνώρισε τόν Μαργαρίτη στή μονή τῶν Λαζαριστῶν στό Μοναστήρι. Ὁ ἡγούμενος Faveyrial ἔπλεξε, κατά τή συνάντησή τους, τό ἐγκώμιο τοῦ Μαργαρίτη μέ τά ἀκόλουθα: «Ὁ Ἀπόστολος θά μποροῦσε νά οἰκειοποιηθεῖ τά λόγια τοῦ Ἀποστόλου (σ.σ. Παύλου): Ἀδελφοί ὑπέφερα γιά σᾶς, πέρασα διά πυρός καί σιδήρου σέ στεριά καί θάλασσα, ἀλλά ὁ Λόγος ἐπέζησε μέσω ἐμοῦ». Ὁ ἴδιος μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὁ Μαργαρίτης γύρισε ἀπό τό Βουκουρέστι τόν Αὔγουστο τοῦ 1865. «Μέχρι τότε ἦταν κι αὐτός ΄Ἕλληνας, ὅπως καί τ’ ἀδέλφια του οἱ Βλάχοι. Εἶχε κερδίσει στό ἐμπόριο μιά περιουσία ὁλόκληρη, πού, δίχως ἄλλο, θά εἶχε περάσει στόν ἑλληνισμό χωρίς τό ταξίδι αὐτό. Ὅμως ἦλθεν, εἶδε καί ἐπείσθηκε. Ὅταν γύρισε πίσω, προσήλυτος πλέον τῆς νέας πίστης, ἄρχισε τῆν ἀπογραφή τοῦ λαοῦ του καί ταξίδεψε σέ ὅλη τήν Ἀνωβλαχία».  Ἡ προπαγάνδα θά ἔφερνε σέ σύγκρουση δύο ὀρθοδόξους λαούς. Ὁ Μαργαρίτης, ὅπως γράψαμε, γνωρίστηκε (1876) μέ τούς Λαζαριστές μοναχούς καί ἀποφάσισε νά τεθεῖ μέ τό ἀζημίωτο στήν ὑπηρεσία τους. Τό σχέδιο ἦταν ἡ Ρουμανία νά δαπανήσει γιά τήν ἐξάπλωση τῆς προπαγάνδας καί τό Βατικανό νά ἐπωφεληθεῖ ἀπό τή σύγχυση πού θά ἐπικρατοῦσε! Στόχος ἀρχικός ἡ προσέλευση τῶν ἀγανακτησμένων κατά τοῦ Πατριαρχείου Βλάχων στήν οὐνία καί τελικός ἡ ἀφομοίωσή τους στόν καθολικισμό. Οἱ Λαζαριστές παραχώρησαν πτέρυγα τῆς μονῆς τους, γιά νά στεγαστεῖ τό ρουμανικό γυμνάσιο Μοναστηρίου. Ἀπό τόν Μαργαρίτη ζητοῦσαν νά προτρέπει τους βλαχόφωνους μαθητές αὐτοῦ νά μεταστραφοῦν στήν οὐνία. Ἀναφέρεται ὅτι «ἔκαναν τήν ἐμφάνισή τους κάποιοι κουτσόβλαχοι οὐνίτες στό Περιβόλι, τά Γρεβενά καί τή Θεσσαλονίκη».  Μεταξύ ἐκείνων ἦσαν οἱ ἀκολουθοῦντες τόν ἱερέα Δημήτριο Τέγου - Κωνσταντίνου (Κωνσταντινέσκου) ἀπό τό Περιβόλι, πού διέμενε κατά τό χειμώνα στά Γρεβενά. Στό Περιβόλι λειτουργοῦσαν στόν μή ἐγκαινιασμένο ναό τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονα. Ὅπως θά παρουσιάσουμε ἀναλυτικά σέ ἄλλη σελίδα, ὁ ἱερέας Δημήτριος δέν γνωστοποίησε ποτέ στό ποίμνιό του ὅτι εἶχε μεταστραφεῖ στήν οὐνία. Ὅταν τό πληροφορήθηκαν αὐτό κάποιοι ρουμανίζοντες Βλάχοι, ζήτησαν ἐξηγήσεις γιά τήν ἐξαπάτηση. Τό σχέδιο τοῦ καθολικισμοῦ ἀποκαλύφθηκε πλήρως σέ προκήρυξη (1877), κείμενο τῶν Faveyrial καί Μαργαρίτη, γραμμένη σέ γλῶσσες ρουμανική καί ἀλβανική. Τήν ἀπηύθυναν πρός τούς Ἀλβανούς. Ἀπόσπασμά της διέσωσε ὁ Berard: «...Ἀλβανοί ἀδελφοί, θυμηθεῖτε ὅτι ὁ Τοῦρκος μᾶς κυβερνᾶ ἐδῶ καί τετρακόσια πενήντα χρόνια. Ξένος πρός τή φυλή μας καί ἀφέντης πάνω μας, δέν μᾶς ἀφαίρεσε ποτέ τόν λόγο, τήν προγονική γλώσσα, τήν ἐθνικότητα οὔτε καί τά ἄρματα πού κρατοῦμε ἀκόμη περήφανα στά ζωνάρια μας. Ἄν κάποτε φταίξαμε, στασιάζοντας ἐναντίον τοῦ νομίμου ἡγεμόνα μας, αὐτό πάντοτε ὀφειλόταν στήν παρότρυνση τοῦ ἑλληνικοῦ κλήρου, αἰωνίου ἐχθροῦ τοῦ Ἰσλάμ. Μή λησμονεῖτε ὅμως, Ἀλβανοί ἀδελφοί, ὅτι ὁ Θεός ἔπλασε τά ἔθνη πρίν ἀπό τίς θρησκεῖες. Ἄν θέλουμε νά γλυτώσουμε ἀπό τήν ὀρθοδοξία, πού εἶναι ἐχθρική πρός τό Χριστό, τήν ἀνθρωπότητα καί τίς ἐθνότητες, ἄς ἀφοσιωθοῦμε, ψυχή τε καί σώματι, στήν Ὀθωμανική αὐτοκρατορία. Ἡ Ὀθωμανική αὐτοκρατορία εἶναι ὁ γνήσιος, ὁ μεγαλύτερος προστάτης μας, ἡ ἐλπίδα μας, τό στήριγμά μας. Ποτέ δέν θά μᾶς ἐγκαταλείψει στά χέρια τῶν ἐχθρῶν μας, πού εἶναι καί δικοί της ἐχθροί». Και συμπληρώνει ὁ Berard γιά τήν τακτική τοῦ Μαργαρίτη: «Δέν φειδωλεύεται οὔτε τίς ὑποσχέσεις, οὔτε τά ἐχέγγυα νομιμοφροσύνης, ὄχι τόσο γιατί εἶναι ἀναγκασμένος, ἀλλά, πρέπει νά τό ποῦμε αὐτό, γιατί εἶναι πεπεισμένος γι’ αὐτό: “Τό ὕψιστο συμφέρον μας, ἐμῶν τῶν Βλάχων”, λέει καί ξαναλέει, “βρίσκεται στή διάσωση τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας”».  Φυσικά ἐνδιαφερόταν γιά τή διάσωση τῆς αὐτοκρατορίας, ὅσο καί οἱ πάτρωνές του. Μᾶς πληροφορεῖ πάλι Berard: «Στοῦ πατρός Φαβεριάλ ἀνταμώσαμε τόν Ἀπόστολο Μαργαρίτη. Ὁ Ἀπόστολος ἔρχεται ἐδῶ σχεδόν κάθε πρωί, σάν ἀξιωματικός στήν ἀναφορά, γιά νά ἀφηγηθεῖ τά μεγάλα καί τά μικρά νέα,... τί ἔκανε χθές βράδυ ὁ διοικητής,... τί εἶπε χθές ὁ Ἕλληνας ἀρχιεπίσκοπος στό διάκο του στή γέφυρα τοῦ παζαριοῦ καί πόση ὥρα ἔμεινε στοῦ τάδε καί τοῦ δεῖνα».  Καί καταλήγει στό συμπέρασμα: «Κοντολογίς, οἱ ἀγωγιάτες τῆς Τζούρας δέν εἶχαν ἄδικο. Ὁ ἡγούμενος τῶν Λαζαριστῶν εἶναι ἐπικεφαλῆς στά βλάχικα πράγματα. Σέ τί ἀνταλλάγματα ὅμως μπορεῖ νά ἐλπίζει; Ἤ μᾶλλον αὐτά πού ἐλπίζει, γιατί δέν χρειάζεται καί πολλή σοφία, γιά νά τά μαντέψει κανείς, εἶναι ἄραγε χίμαιρες καί τό παράδειγμα τῶν Βουλγάρων δέν ἀπέδειξε ὅτι οἱ ὀρθόδοξοι μπορεῖ νά ἐξυπηρετοῦνται ἀπό τόν καθολικισμό, σκοπεύουν ὅμως νά μήν τόν ἐξυπηρετήσουν ποτέ;». Πρός τιμή ὅλων τῶν βλαχόφωνων Ἑλλήνων, οἱ προπαγανδιστές δέν κατάφεραν νά σχηματίσουν οὔτε μιά μικρή οὐνιτική κοινότητα! Πηγή: Απ. Ι. Παπαδημητρίου, Σελίδες Ιστορίας Γρεβενών, Τόμος Γ', σελ. 130-134 Πηγή: Απ. Ι. Παπαδημητρίου, Σελίδες Ιστορίας Γρεβενών, Τόμος Γ', σελ. 122-130

Kapitulli III Propaganda Rumune 1. Në përgjithësi për propagnadën rumune. Është fakt, se për shkak të rrezikut që pati Maqedonia nga  pabesia bullgare, ajo e Rumanisë ishte e pandjeshme në Greqinë e lirë të asaj kohe, ndoshta dhe e panjohur pë shumicën deri në ditët tona. Sigurisht, kjo vjen në më të shumtën vjen si rrjedhim i indiferencës helene  që ushqen paditurinë!. Kështu , banorët e qëndrave qytetare, duke shtrembëruar përkufizimin Vlleh, nënkuptojnë me këtë malësorin dhe si rrjedhim të trashin, fshatarin! Ishte e natyrshme që gjatë shek. të 19-të , të përgatitjes së lojrave të mëdha nacionaliste dhe atyre të mjera dipllomatike të fuqive të "Mëdha" të trazohej dhe çështja e identitetit kombëtar  të Vllehëve të cilët jetonin në tokat e perandorisë në vdekje, osmane. Nuk i interesonte kujt, nëse shumica prej tyre ndjeheshin Helene dhe e demostronin këtë me çdo mënyrë. Nuk i interesonte kujt, edhe pse siç zbuloi bizantologu Nastruel, që prej shek të 17-të , për Rumunët , Kutsovllah, do të thotë "Helen". Më 1808 u botua në Pesht,libri i një farë Gjergj K Rozia, student i obsterikës, me titull "Analiza mbi Romakët", dmth Vllehët, në greqisht dhe gjermanisht. Shkrimtari përjashtonte prejardhjen helene të bashkësisë së Vllehëve. Këtë opinion kishte si qëllim atëhere që të impononte shkolla gjermane e historisë. Më 1848-ën, studenti nga Caricani në Itali, Theodhoridhi, informoi kryeminsitrin helen të kohës, Kolet, për lindjen e papritur të çështjes maqedonase , sipas krijimit rus dhe promovimin e tyre në ambientet universitare të Perëndimit. Në përpjekjet e rusëve për shtrirjen e ndikimit të tyre në Ballkan, reaguan Austriakët. Ata lëvizën fijet e propagandës për dehelenizimin e Vllehëve të Ballkanit jugor. Por kishin arsye që të mos shfaqeshin në skenë, por t'ia u ngarkojnë këtë mendjelehtëve, mbartësve të idesë së madhe, rumunëve, që të marrin përsipër këtë fushatë, duke konsumuar mund dhe para në një fushatë të paefektshme. Lëvizjet e para për shkakëtimin e një çështje kombëtare tek popullatat vllahe u shfaqën rreth viteve 1849. Arsyet e zbulimit të Maqedonisë nga Rumunët ishin politikë, specialisti mbi Rumunët, Lazaru, vëren. Del kjo në mënyrë natyrale nga fjala mbajtur nga lideri i kryengritjes së 1848-ës në Moldave, dhe më pas politikanit me karrirë Mihail Kogalniceanu nga podiumi i parlamentit rumun, pjesë nga e cila është dhe kjo që vijon:  "Nëse braktisim politikën maqedonase, bashkëatdhetarët tanë do të detyrohen që të kthehen drejt Transilvanisë. Por marrdhëniet tona me Austrohungarinë kështu, do të tronditen rëndë, gjë të cilën duhet ta shmangim në kushtet në të cilat ndodhemi. Për këtë është e nevojshme, për momentin, të drejtojmë vemendjen e popullit rumun drejt Maqedonisë" . Transilvania rënkonte nën këtë tirani të Austrohungarisë, që përdorte si levë kryesore Vatikanin për të ushtruar presion në konvertimin e rumunëve orthodhoksë në katoliçizëm ose në Uni dhe humbjen e ndërgjegjies së tyre kombëtare nëpërmjet konvertimit. E provuar më parë në Ukrainë dhe në Poloni dhe një metodë e sukseshme! "Realistë" ishin politikanët rumunë të kohës dhe nën frikën e Sllavëve, të cilët i rrethonin, kërkonin një dalje e cila do të kënaqte nacionalizmin rumun në rritje, duke shpikur rumunë atje ku nuk ekzistonin dhe duke thirrur për rekrutim me qëllim që t'i çlironin ato! Bile, në vitin 1883 Rumania, si një vend i pavarur tashmë, lidhi një marrveshje të fshehtë mbrojtjeje me Austrohungarinë dhe Gjermaninë për të marrë ndihma në rast të një sulmi rus. Agjentë të propagandës në fillimet e tyre, Joan Iliadi-Randulesku, Vlleh nga Ohri dhe Dhimitër Bolindeanu, kryen një ekspeditë në zonën e Maqedonisë dhe të Epirit, ku banonin Vllehë, gjatë periudhës 1850-1863. I pari konsiderohet baba i filologjisë rumune. Në pronësi të tij ishte që prej vitit 1828 shtypshkronja e Konstandin Karakasit, djalit të mësuesit të parë në shkollën e Grevenasë (1749) Dhimitër Karakasit nga Siatista. Iliadhi-Randualesku (duke ruajtur të dy mbiemrat) u zgjodh më 1860-ën anëtar i "Këshillit Historik" për studimin e jetës historike të Rumanisë. Po rregjistrojmë këto hollësi, që të tregojmë bashkëpunimin e dy kombësive, para se të shfaqej nacinalizmi i sjellë nga perëndimi. Në fillim të dhjetëvjeçarit të 1850-ës nuk ishte krijuar akoma shteti rumun dhe, natyrisht, nuk ishte përdorur përkufizimi Rumani që ta konfirmojë. Konfirmimi i marrveshjes nga fuqitë e "Mëdha" për njohjen e principatave autonome të Vllahisë dhe Moldavisë u bë në Paris në vitin 1861  dhe në vitin 1862 u krijua një qeveri e përbashkët dhe asamble kombëtare. Por që prej vitit 1860, tashmë, ishte krijuar në Bukuresht "Këshilli maqedonorumun" me qëllim kryesor themelimin e kishave dhe shkollave për Kucovllehët. Më 1865-ën ishte themeluar shkolla e parë rumune në Tirnovë, pranë Manastirit,dhe pas dy vjetësh të dytën në Avdella. Gjatë periudhës 1862-1878, Vllahia dhe Moldavia, përbënë një mbretëri të përbashkët nën princin gjerman vetëm në vitin 1878, me marrveshjen e Berlinit, u njoh pavarësia e Rumanisë, por me aneksimin e Besarabisë në Rusisi ngushëllim i saj për dështimin e njohjes së Bullgarisë së Madhe. Por ja vlen që të shënohet, se gjatë fillimit të propagandës së nacionalizmit rumun në zhvillim, personazhe, që kishin lidhje të ngushta me Greqinë, u bënë pjesë e mekanizmit shtetëror të hegjemonive, nga bashkimi i të cilave lindi Rumania. Këto i referohen Joani Kuza, që udhëhoqi bashkimin e Moldavisë dhe Vllahisë dhe që themeloi më 1860-ën Shoqërinë Kulturore Maqedonorumune. më 1860-ën ministri për çështjet e jashtme të hegjemonisë së Vllahisë ishte Apostol Arsaki, vllah nga fshat i Gjirokastrës dhe bamirës i madh i Greqisë. Në kabinete të ndryshme qeveritare të hegjemonisë deri në vitin 1876 merrnin pjesë: Laskaris Katarxis me prejardhje fanariote ose greke, si kryeministër dhe ministër i Brendshëm, Petro Mavrogjenin dhe Konstandin Katakuzino, si ministra  të Ekonomisë, Petro Kerdho, si ministër i Edukimit Publik, Gjeorgjio Kostaforos dhe Aleksandros Lahoviaris, si ministër i Drejtësisë. Tashmë, propaganda ishte shtrirë gjerësisht e shtrirë ndër vllehët me para të projektbuxhetit të hegjemonisë. Natyrisht lind pyetja: Çfarë bënë të gjithë këta, që të zbulonin interesat që fshehen prapa kësaj lëvizjeje  dhe të forconin miqësinë ndërmjet dy popujve, atij grek dhe rumun? Si përgjigje në këtë pyetje jepet, nga Eksarku, me origjinë vllahe, denoncimi i fshehur, se ata janë Fanariotë, nën shërbimin e Patriarkanës, ndiqnin në mënyrë të plotë, politikën e tij turkofile. Mgjth atë, ata cilësohen, paralelisht,  dhe si mbartës së idesë së madhe! Shpifja, kundër Patriarkanës është e tmerrshme, ashtu siç do të duket dhe në vazhim. Jemi të opinionit se në mendiin e atyre politikanëve me origjinë helene, mbizotëronte, qëndrimi i tyre në pushtet në një rend të ri që po krijohej në vend, të cilin me siguri e konsideronin dhe atdheun e tyre. E dinin se fuqitë europiane ishin ato që do të ndanin pushtetin.Për këtë arsye dhe heshtnin!. Averki me nxënës. Pioner dhe apostulli idesë kombëtare rumune ndër Vllehë ishte murgu nga Abdela, Averki, që njihej gjërësisht me emrin Athanas Jacu Bunda (1818-1874). Ishte nip (vëllai i motrës) së Aleksi Bardhës, i shtëpisë së Seladin Gjioshi të Vermiut (1826). Kur nëna e tij mbeti e ve, kërkoi strehë në vëllai i tij, ku Athanasi jetoi vitet e fëmijërisë. Në moshën 16 vjeçare shkoi në Malin e Shenjtë, ku u bë murg në Manastirin e Ivirës dhe më vonë u qeth murg. Ishte një person, me shumë aftësi, i zgjuar dhe një mendje e madhe. Ndoshta për këtë braktisi manastirin dhe studioi në shkollën Rizario të Athinës.  Më vonë u vendos në zonën e Ohrit. Është shumë e mundur që ishte nga personat që u lidhën me propaganduesit e Randuleskut dhe Bolideanut, që përmendëm  më lart, dhe filloi menjëherë veprimin. Për këtë aktivitet të tij, ndër Vllehët e zonës së Ohrit, u dëbua më 1855 me veprimet e mitropolitit të tij në manastirin ku ai ishte qethur në Iviron. Ashtu siç pritej, krijoi probleme në murgjit atje dhe pas pak, ja doli që të arratiset dhe nëpërmjet Athinës, të shkonte në Bukuresht. Në Moldavi taki Joan Karajanin, profesor të gjuhës helene në universitetin e Iasios, bashkëfshatar të tij dhe predikues të flaktë të idesë mbi prejardhjen rumune të vllehëve. Karajani kishte studiuar në Athinë, ku përmendet gjatë vitit 1857 dhe ishte dhe ai i afërm i familjes së Bardhaleksit. Ka mundësi që nëpërmjet tij Averkioja njohu dhe Aleksandër Kuzan. Ambicia e çoi Averkin që të përqafonte idenë e misionit i cili do të kishte si qëllim përpunimin e ndërgjegjies rumune ndër Vllehë.  Politikanët rumunë e pajisën me një shumë të rëndësishme monetare dhe Averki mori përsipër që të zgjedhë fëmijë nga fshatrat vllehe të Maqedonisë dhe të Epirit dhe t'i sjellë për studime në Rumani.  Një nga këta fëmijë, Gusu Papacostea-Goga shkroi më vonë (1881) në kujtimet e tij: "Disa të rinj që kthyhem nga Rumania, nga shkolla e Apostujve të Shenjtë në Bukuresht, për të ndriçuar popullin e Maqedonisë, mgjth se ne jemi Arumunë, në komunitetet që shkuam  na konsiderojnë përfaqësues të interesave të huaja". Averki u kthye sërish në Maqedoni në vitin 1862.  Me para pa fund, presione, dinakëri,  ja doli që të përfitojë aprovimin e prindërve për dërgimin e fëmijëve të tyre për studime në Rumani. Ata fëmijë ishin dhe stafi i parë i shkollave pas 1865-ës, në themelimin dhe funksionimin e tyre mbajti stafetën Averki. Apostull Margariti Një prej agjentët më aktivë të kësaj propagande ishte Apostoll Margariti (1832 Blaçi-1903 Manastir/Bitola)  djali i Margarit Kontosterjiut, gjithashtu nga Abdela/Avdela, dhe nip i Averkit. Prejardhja e tij  vjen nga burimet e kohës së aktivitetit të tij, sa rumune, sa dhe helenovllahe, bile nga ai njeri, Anastas Piheona, i cili bashkëpunoi dhe u përplas me të. Por dhe në raport të konsullatës së Elasonës (1891)përmendet qartë prejardhja e tij nga Abdela. Kjo përmendet dhe në kodin e letërkëmbimit të Mitropolitit të Grevenasë Klimit. Modi, po ashtu, si vend i prejardhjes së tij  ka shënuar Abdelën. Margariti studioi në shkollën e Abdelës, Samarinës, Zarkut dhe Siatistë. Në vazhdim studioi në Zosimea e Janinës. Sipas Eksarhos vazhdoi studimet e tij, si një student me bursë të shtetit osman, në Konstandinupojë. Sipas Hristodhoulos vazhdoi studimet e tij në Athinë, ka mundësi në dhidhaskalio. Filloi karrierën e tij si mësues në një shkollë hlene në Goreancë(1854-1855) dhe vazhdoi në shkollën helene të Klisurës së Kosturit (1855-1864) pas propozimit të mitropolitit të Kosturit ndaj kryepleqësisë 135-136, 220. Në Klisurë u përplas me mësuesin tjetër në atë shkollë, Anastas Piheona, menjëherë pas caktimit të të dytit (1862). Piheoni, vlleh nga Ohri, më vonë, ishte një prej protagonistëve të kryengritjes në Burino (1878) . Shkak i përplasjes ishte futja nga ana e Margaritit i një metode mësimdhënieje të gjuhës greke si gjuhë e huaj, nëpërmjet asaj vllahe. Është shumë e mundur që Margariti të kishte përqafuar propagandën që prej verës së vitit 1862 me ndihmën e xhaxhait të tij Averkio, që po rimëkëmbej në Bukuresht dhe kështu futi direkt libra rumunë dhe jo libra vllehë në arsim. Piheoni ja doli mbanë me ndërhyrjen e Patriarkanës, që të merrej një vendim nga këshilli mbikqyrës për prishjen e kontratës  me Margaritin në shkurt të vitit 1864, ur dhe ai vazhdoi që të jepte mësime në shtëpi. Atëhere mori përsipër të mbyllte një çështje trashëgimie, për të cilën shkoi në Bukuresht, ku dhe njohu anëtarë të propagandës rumune dhe u dakortësua për shtrirje të saj. U kthye në gusht të vitit 1865. Më 1867-ën themeloi shkolla rumune në Klisura dhe në Abdela. (135-136). Margariti kishte marrë tashmë fretë e propagandës nga fundi i dhjetvjeçarit të 1860-ës dhe mbizotëroi pas vdekjes  së Averkit (1874 ose1875). Sipas dëshmisë të Arkimandritit Griogr Dhrosina, udhëheqës së Varrit të Tërëshenjtë në Thessali, Margariti i kishte kërkuar (ndoshta në vitin 1874) që të ndërmjetësonte, në mënyrë që t'i jepej si këmbim, me qëllim që të ndalonte aktivitetin e tij, një ndihmesë e përjetëshme prej 100 njëzetfrangëshe në vit. Mbeti në Këlcyrë  deri në vitin 1975, kur dhe u dëbua në Grevena me urdhër të Prefektit të Manastirit , për shkak të rrëmujrave që  u shkaktuan atje. Urdhëri i dëbimit u tërhoq me ndërhyrje të konsullit austriak në Manastir. Atëhere Margariti hyri në Manastir dhe u njoh me murgjit Lazaristes dhe Konsullin Austria, mori bile dhe nënshtetësinë Austriake. Duke qënë i bindur se kërkesa e tij për ndihmë nga shteti grek do të plotësohej, u largua për në Bukuresht (1878). Rumunët, duke pasur sigurisht informacionet për marrdhëniet me Austriakët, i kërkuan shpjegime për këtë pozicion të tij dhe politikën që ai ndoqi.  Bile kaloi dhe një provë, kur u zbulua se dispononte nënshtetësi austriake, por ja doli mbanë që të tejkalonte këton ngurrime të shtetërorëve ndaj personit të tij dhe të kthehej sërish në Maqedoni, ku filloi që të aktivizohej, që të siguronte lidhjet në të gjitha nivelet e perandorisë osmane. Ishte viti kur Rumani u njoh si shtet i pavarur. Që prej vitit 1879 ishte një personazh  i njohur dhe isnpektor i shkollave rumune. Për Margaritin, konsulli Anglez në Thessaloni C Blunt shkruante (18.11.1880) se konsiderohet një personazh në veçanti i urryer  nga tërësia e popullatës helenovllahe, kryesisht për përpjekjet e tij që të krijonte një komb inekzistent rumun  dhe të futëte gjuhën rumune në kishat helene dhe në shkolla. Kjo dëshmohet dhe nga rahja e tij në Manastir gjatë vitit 1879, të cilën e denoncoi në Konstandinupojë si një tentativë për vrasje  kundër tij.  Berard, përmend tre tentativa për vrasjen e tij. Një prej tyre ndodhi në Manastir në vitin 1889, gjatë periudhës së arrestimit të Anastas Pikeonës, për shkak të filorumunëve. Margariti u plagos shumë rëndë. Gjashtë grekë të Manastirit ishin arrestuar si fajtorë, për tentativën. Nënkonsulli francez i Manastirit Th Ledoux, në raportin e tij (20.1.1898), e quan Margaritin "mashtrues inteligjent dhe të guximshëm". Gazetari M Paillares, që jetoi nga afër furtunën Maqedone  shkruan (1906): "Ky i pacipi, aventurieri ishte një i krishter!.... Ishte një prej atyre Lindorëve makiavelikë që kanë shkimin e përqëndruar në sytë e djallit, që të shkëputin frymëzimin më djallëzor që do t'i çonte drejt tek pasurimi". Ja vlen të theksohet se Margariti u lidh, me ndërhyrjen e konsullit të Austrisë, me prefektin (Valiun) e Manastirit Halil Rifaat (1888-1889). është shkruar bile që i jepte dhe rryshfet. Djali i tij Dhimitri (Taqe) Margariti ishte në një farë kohe sekretar i Rifaatit, kur ai u ngrit në gradën e vezirit. Manastiri ishte një shtab i të gjithë aktivitetit të propagandës. Duke lëvizur drejt jugut, agjentët e idesë së rumanizmit erdhën në kontakt në fillim me vllehët e Vermitu. Ndër ta mjaft ishin pasaardhës të atyre që kishin lëvizur nga fshatrat vllehe të Pindhos në kohën e Ali Pashait. Përmëndëm, tashmë familjen e Badhraleksit. Më pas më 1878-ën, politika osmane u shfaq pozitive ndaj filorumunëve me urdhëresa të vezirit të madh ndaj valinjëve të zonës ku banonin Vllehë.  Më 1880- ën Margariti lëvizte në komunitetet  Vllahofone të Epirit, Thesalisë dhe Maqedonisë duke u përpjekur që të bindë Vllehët që të luftojnë kundër shtrirje së kufijve helenë. Mblodhi firma me para ose presione, i ndihmuar dhe nga oficerët osmanë lokalë. Udhëtoi në Bukuresht, që të merrte më tepër para, duke i bindur politikanët Rumunë se Vllehët do të organizonin rrezistencë të armatosur  në rast se do të hynte ushtria helene në Thesali Dha informacione të ndryshme tek profesor Karajani, i cili merrte pjesë në komisionin e dërguar nga rumani, i cili ishte dërguar dhe në Romë për bisedime, para caktimit të kufijve greko-turk. Komisioni bashkëpunoi dhe më përfaqësues të Vatikanit për instalimin e popullatave vllahofone  të perandorisë osmane nën juridiksionin shpirtëror të episkopit bullgarounit Nilo Izvorof dhe largimin përfundimtar të tyre  nga Patriarkana Ekumenike. Por kontaktet nuk përfunduan në rezultate esenciale. Në mungesë të një popullate, dipllomatët e karrierës dhe aventurierët e llojit të Margaritit vendosën për çështjet e tyre shpirtërore. Në maj të 1881 udhëtoi në Konstandinupojë, që të deklarojë dedikimin e tij ndaj Portës së Lartë dhe të përsëritë gënjeshtrat për një rrezistencë të armatosur të Vllehëve në Thessali, por dhe të dorëzonte një katalog me firmat në dispozicion të dipllomatëve dhe Fuqive të Mëdha. Por që në Prill, 300 banorë në Samarinë, Abdela dhe Perivoli me një deklaratë të tyre shprehnin në mënyrë kategorike, opinionin se ata i përkisnin kombësisë helene dhe Patriarkanës Orthodhokse dhe mohonin propagandën e Margaritit. Përpjekjet e filo rumunëve ranë bosh dhe Turqia u detyrua që të nënshkruajë marrveshjen e bashkimit të territoreve që ju caktuan Greqisë (20 Qershor/ 2 Korrik 1881). Bile, vërtetimi i gënjeshtrave të Margaritit i bëri turqit disi të kujdesshëm  përballë kësaj propaganda. Që këtej e tutje gjendja e marrdhënieve greko-turke  do të caktonte dhe pozicionin e Turqisë ndaj saj. Përshtypje i kishte bërë konsullit anglez Blunt, siç duket dhe raportin e tij, që përmendëm, se helenovllehët e Maqedonisë Veriore, jo vetëm që nuk dhanë asnjë kontribut në themelimin dhe financimin e shkollave rumune, por dhe u përpoqën me çdo mënyrë që të pezullonin funksionet e tyre dhe të ndalonin stabilizimin e lëvizjes rumune. Shumë janë shkruar për financimine të gjithë propagandës nga thesari rumun. Por e konsiderojmë praktikisht të paarritshme një shtet nën zhvillim që të drejtojë dhe të organizojë një fushatë të të tilla dimensioneve. Duhet që, sa Abverki, sa dhe Margariti në inicimin e përpjekjes të kenë marrë financim ekonomik nga një burim tjetër. Kjo do të duket më qartë me ato sa ne do të rënditim në vazhdim. Le të shënohet se shoqata maqedonorumune e Bukureshtit, e cila mori përsipër peshën kryesore të gjetjes së burimeve financiare për mbështetje të propagandës, u themelua veçse në vitin 1879. Më 1882 qeveria rumune dërgoi në Maqedoni, përfaqësues të saj.me qëllim që të kontrrollojë menaxhimin e parave nga Margariti, fakt i cili dëshmon se tashmë kishin filluar disa që të vendosnin në dyshim ndershmërinë e tij. 2. Politika e Vatikanit Sipas dipllomatit rumun Trandafir (Triandafil) Djuvara, me sa duket me origjinë vllahe, propaganda katolike në Ballkan filloi më 1845-ën. Berard, i cili dhe udhëtoi në Shqipëri dhe në Maqedoninë Perendimore në dyvjeçarin (1890-1982), na jep mjaft informacione interesante rreth kësaj çështjeje. "Jesuitët francezë dhe Lazaristët e Konstandinupojë", shkruan "ëndërruan ë pushtim të mrekullueshëm të papizmit. Atë bënë, që në sytë e sllavëve të ndriçonte shpresa e një komuniteti dhe jete kombëtare, që do t'iu sillte Franca, nëse ata kalonin nën katedrën Romake. Nga ana e saj, ambasada Franceze, shpresonte se Bullgaria katolike do të ishte pengesa më e mirë ndërmjet Rusisë dhe Konstandinupojës. U kapën pas katolikizimin e sllavëve nëpërmjet misionarëve sllavë dhe klerikëve polakë. Themeluan misione në të gjithë turqinë Europiane. Lazaristët u vendosën në Manastir në vitin 1857". Kjo u realizua me iniciativën e konsullit Francez Bellaigne de Bughas. Duhet të shënojmë këtu se gjatë kësaj periudhe dhe Franca ushqente ëndërra për shtrirjen e ndikimit të saj tek Vllehët, siç vihet re dhe në raportin e dipllomatit Austriak i dërguar në ministrinë e tij të Jashtme (1866): "I transferuari , para pak kohësh, nga janinë në Persi, konsulli Francez Crampon përshkroi Epirin në të gjitha drejtimet Epirin dhe kudo diagnostikoi pakënaqësi. Qëllimi kryesor objektiv i këtij misioni të Crampon, me sa duket, duket se ishte përpjekja e tij që të arrinte një rritje të reputacionit të ndikimit francez mbi vëllehët e shumtë në numër, të vendosur në vargmalin e Pindit.   Qëllimi kryesor i Lazaristëve ishin sigurisht, sllavët, por nuk anashkaluan që të hidhnin dhe rrjetat e tyre prosilitike, drejt Vllehëve dhe orthodhoksëve shqiptarë dhe Grekëve shqipfolës. Sipas Berard në fillim patën sukses ndër bullgarët. "Numri i të prosilitizuarve arritinë 14.000 dhe në 9 Qershor 1861, Porta e Lartë njohu komunitetin unito-bullgar. Kleriku Sobolski, ishin igumen i manastirit bullgar, kishte marrë nga Papa gradën episkopale në Kapela Sixtina më 14 Prill. U bë udhëheqës i komunitetit të ri. Shkëlqesia Sobolski udhëhoqi për një javë bullgarët katolikë. Më 18 Qershor u zhduk, duke marrë me vete dhe vulën e Papës, beratin e sulltanit dhe dhuratat e Francezëve. Nuk e pa më kurrë askush. Kurrë nuk u mor vesh se ku shkoi as se ku vdiq. Prosilitizmi i sllavëve nga katoliçizmi ndaloi si me thikë. U rikthyen në skenë Rusët dhe kërkesës së tyre për Kishë autoqefale". Bullgarët me ndihmën e rusëve ja arritën që të kenë njohjen e Ekarkisë më 1870. Planet e Vatikanit nga ky krah ishin fundosur përfundimisht. Mbetej shpresë vetëm tek vllehët dhe të shqiptarëve- shqipfolës. Tek fytyra e Margaritit kishin gjetur tashmë, veglën e tyre më të përshtatëshme. Margariti, që të kishte ndihmesën e Lazaristëve, u konvertua në katoliçizëm me të gjithë familjen e tij. Konsulli rumun në Thessaloiki G. Linche, me raportin e tij (21.10.1881), informonte ministrinë e tij për planin e konvertimit të "Rumanëve" të Maqedonisë dhe të Epirit në fenë katolike, nëpërmjet Unisë. Ishte në dijeni të një marrveshjeje të cilën zotëronte Atë Boneti, udhëheqës i misionit romanokatolik në Thessaloniki. Gjithashtu kishte njohur Faveyrial-in, i cili kishte deklaruar me arrogancë: "Fryma e qeverisë Franceze sot, është indiferente përsa i përket përparimit të katoliçizmit në botë... Jam i detyruar të qëndroj për kohë të gjatë në Bitola, sepse jam i ngarkuar që të drejtoj veprën e konvertimit të homogjenëve tanë.... Terreni është plotësisht i përgatitur. Ap. Margariti më jep shpresa të mëdha suksesi. Ai dhe persona me ndikim në vend po punojnë për këtë qëllim".  I njejti konsull në një tjetër raport (9.6.1883) bënte të ditur se Bonetti, që në të njejtën kohë ishte zgjedhur episkopi romanokatoliki Thessalonikit, i kishte folur për predispozitën  e tij që të vendoste si nënkonsull të Francës në Manastir (Bitola)  Margaritin. Duke marrë shkas nga kjo predispozitë, plotëson konsulli: "E kuptova plotësisht qëllimin e propozimit të tij, që kishte si qëllim katoliçizimin e rumanëve, të cilët, ai shpreson që ti kthejë më lehtë, nëse një prej mbrojtësve të misionit katolik është paralelisht dhe mendja drejtuese e tyre, Margariti". Ambasadori i Rumanisë në Konstanidnupojë M . Mitilineo, në raportin e tij (26.06.1983), ekspozon informacionin që mori në lidhje me ëndrën e Bonettit: "Nuk do të vdes, tha Bonetti në një prej miqve të tij, pa e parë pushtetin e patrikut Helen të izoluar në shtatë kullat që  rrethojnë Konstandinupojën". Ndërsa plotëson Mitilineo, me konstatimin : "Shkëlqesia e tij, që të mos flasë përveç se për rumunët e Turqisë, se mos është e sigurt ë të ketë të prosilitizuar ndërmjet maqedonasve me influencë e të njohur?.... Më duket e vështirë që të pranoj se populli i shumë, dhe në veçanti gratë e Maqedonisë,  do të ndjekin luftëtarët për një ide të ngjashme". Berardi njohu Margaritin në Manastirin e Lazaristëve në Manastir (Bitola). Igumeni Faveyrial thurri, gjatë takimit të tyre, lavdin e Margaritit si më poshtë: "Apostoli do të mund të pronësonte me fjalët e Apostoll (Pavllit) : Vëllezër, vuajta për ju, kalova nga zjarri dhe hekuri , toka e deti, por Fjala jetoi nëpërmjet meje". Ai vetë na informon se Margariti u kthye nga Bukureshti në Gusht të vitit 1865. "Deri atëhere, ishte dhe ai Helen, si dhe vëllezërit e tij Vllehët. Kishte fituar në tregëti një pasuri të tërë, të cilën, me patjetër, do t'i kishte kaluar helenizmit pa këtë udhëtim. Por erdhi, pa dhe u bind. Kur u kthye prapa, i prosilitizuar tashmë në besimin e ri, filloi regjistrimin e popullit të tij dhe udhëtoi në të gjithë Vllahinë e Epërme". Propaganda do të sillte përplasjen e dy popujve orthodhoksë. Margarti, siç shkruam, u njoh më (1876-ën) me murgjit Lazaristë dhe vendosi që të ishte në dispozicionin e tyre me shpërblim natyrisht. Plani ishte që Rumania të harxhojë për shtrirjen e propagandës dhe Vatikani të përfitonte nga ngatërresa që do të shkakëtohej! Qëllimi parësor rekrutimi i të indinjuarve kundër Patriarkanës Vllahe  dhe instalimit tek Unia e më vonë asimilimin e tyre në katoliçizëm! Lazaritët lëshuan pjesë të manastirit të tyre, që të strehojnë gjimnazin rumun të Manastirit (Bitola). Nga Margariti kërkonin që të shtynte nxënësit vllahofonë të tij që të bashkoheshin me Uninë. Raportohet se "u shfaqën disa kucovllehë unitë në Perivoli, Grevena dhe Thessaloniki". Ndër ta ishin dhe ndjekësit i klerikut Dhimitër Tegu- Konstandin (Konstadinesku) nga Perivoli, i cili gjatë dimrit qëndronte në Grevena. Në Perivoli funksiononin në kishën e pa inaguruar të Shën Pandelimonit. Ashtu si do të paraqitim hollësisht në një tjetër faqe, kleriku Dhimitër nuk i tregoi kurrë besimtarëve të tij që ishte kthyer në unit. Kur e morën vesh këtë vllehët që po rumunizoheshin i kërkuan llogari për mashtrimin. Plani i katoliçizmit u zbulua plotësisht në shpalljen (1877) , tekst të Favezrial dhe Margariti, e shkruar në gjuhët rumune dhe shqipe. Ja drejtuan shqiptarëve. Pjesë nga kjo shpallje, shpëtoi Berard: "... Vëllezër shqiptarë, kujtoni se Turku na qeveris këtu e katërqind e pesëdhjetë vjet. I huaj për ne dhe pronar mbi ne, nuk na hoqi kurrë fjalën, gjuhën e pararendësve, kombësinë por as dhe armët të cilat mbajmë me krenari, akoma, në brezin tonë. Nëse në ndonjë çast kemi faj, duke ngritur krye ndaj hegjemonit tonë të ligjshëm, kjo vinte gjithmonë si produkt i  shtytjes së klerit helen, armikut të përhershëm të Islamit. Por, mos harroni, vëllezër shqiptarë, se Zoti krijoi kombet para se të krijonte fetë. Nëse duam që të shpëtojmë nga orthodhoksia, që është armike ndaj Krishtit, njerëzimin dhe kombësitë, le të asimilohemi, trup dhe shpirt, tek perandoria Osmane. Perandoria Osmane është mbrojtësi ynë më i madh dhe i sinqertë, shpresa jonë, mbështetja jonë. Kurrë nuk do të na braktisë në duart e armiqve tanë, që janë dhe armiqtë e saj". Plotëson Bernard për taktitën e Margaritit: "Nuk kursen as premtime, as fjalët korrekte nga pikëpamja juridike, jo kaq, sepse është i detyruar, duhet ta themi këtë, por sepse është i bindur për atë: "Interesi më i lartë i ne vllehëve" përsërit pa ndalim, "....gjendet në shpëtimin e Perandorisë Osmane". Natyrisht, që interesohej për shpëtimin  e Perandorisë, sa dhe padronët e tij. Na informon Berard: "Tek shtëpia e atit Faverialu takuam Apostol Margaritin. Apostoli vjen pothujse çdo mëngjes, si oficer në raport, që të tregojë të rejat e mëdha dhe të vogla.... çfarë bër dje komandanti.... çfarë tha dje kryepiskopi Helen tek dhiaku i tij në urra e pazarit dhe sa orë qëndroi në shtëpinë e atij dhe e këtij". Përfundon në këtë rezultat: "Shkrut, fshatarët e Xurës, nuk e kishin gabim. Igumeni i Lazaristëve ishte udhëheqës në gjërat vllahe. Por, në çfarë këmbime mund të shpresojë? Ose, më mirë, ato që shpreson, nuk do dhe shumë zgjuarsi që ti gjejë dikush, janë vallë kimera dhe shembulli i Bullgarëve nuk vërtetoi se orthodhoksët mund të shërbehen nga katoliçizmi, por kanë si qëllim që të mos i shërbejnë kurrë?". Në nder të vllehofonëve Helenë, propagandistët nuk ia dolën që të krijojnë as një komunitet të vogël Unit!. Burimi. Ap. I Papadhimitriu, Faqe të Historisë së Grevenasë Vëllimi C, fq 122-134. Përgatiti, përpunoi, përktheu për hir të së vërtetës   Pelasgos Koritsas.

http://vlahofonoi.blogspot.al/